Bu künleri rejissör ve oyuncı, «Qırım eviniñ» müdiri Ahtem Seitablayev Ukrayına Silâlı quvetleri 241-inci ayrı brigadasınıñ cemaatçılıq ve kütleviy haber vastaları ile işbirligi hızmetiniñ yolbaşçısı vazifesine tayin etildi. Qırım.Aqiqatnıñ yayınında Seitablayev Rusiyeniñ Ukrayınağa qarşı cenkinde til ve propagandanıñ rolü, «rus dünyasınıñ» silâsı ve Qırım qaytqanda birinci sözü ne olacaq, dep tarif etti.
– Şimdi yayında ricam olğanı içün rusça laf etemiz, amma bugün angi tilge alıştıñız, til deñişmeleri barmı?
– Çoqusınen esasen ukraince laf etem ve bunı begenem. Tuvğan qırımtatar tilini unutmayım. Qırımnı qaytarğanda birinci sözümni ana tilimde aytacam.
– Nasıl bir söz olacaq?
– «Evdem». Ukraince laf etmek menim içün bir ihtiyac olğanından bayağı vaqıt keçti. Bazı vaqıtları bir ihtiyac edi, çünki belli bir işaret ola – bizimki-yabancı. Amma rusça sögünem.
– Bizim zamanımızda bu ola, ebet.
– Ola. Ve tek bizim vaqtımızda degil. Amma bizim zamanımızda hususan ola.
– Til meselesinde Ukrayına nasıl olmalı?
– Men bu meseleni tüşüngende ukrain tilini bilmemeniñ neticesi ne olğanına baqar edim. Asırlar devamında – em Rusiye imperiyası, em Sovet imperiyası – insanğa ayrı şahıs olmağa yardım etken er şeyni, hususan tilni yoq ete edi. Bu bayağı küçlü bir marker. Er bir insannıñ bayağı küçlü duyğu qısmıdır.
Tarihta rus medeniyeti, rus halqı ve rus tili içün Putin qadar yamanlıq yapqan diger insanlar az, bağışlañız, küfürsiz
Rus tili olğan er yer «rus dünyası» ola degen tezis bu «rus dünyasınıñ» silâsı oldı. Meselâ, tarihta rus medeniyeti, rus halqı ve rus tili içün Putin qadar yamanlıq yapqan diger insanlar az, bağışlañız, küfürsiz.
2014 senesi Aqyardan böyle bir şey eşitken edim. Aqyarnıñ bazı minnetdar sakinleri «qurtarıcılarnıñ» Rusiye ordusını çeçeknen qarşılay, bir batalyon kelecek, dep bekley. Şimaliy Kavkazdan batalyon kire. Arbiy urbada insanlar otura, rusça selâmlaşalar, amma aktsentleri bar, ve ruslarğa pek oşamaylar. Olarnı çeçeknen qarşılağan insanlardan biri şaşıp baqa. Qomşusı ayta: «Çehovnen Turgenev kelirler, dep beklediñmi?». Eminim, Ukrayınağa silânen kelgenler ne Çehov, ne Turgenev, ne Puşkin aqqında bile.
Devlet tilimizniñ qorçalanmasına qoltutam
Adise-vaqialar Rusiye propagandasınıñ icadiy landşaftnıñ meşur erbaplarını qullanğanını köstere. İstidatlı rejissör, qabiliyetli balerina – «rus dünyasınıñ» hedlaynerleri, ve olar aytalar: «rus dünyası» – böyledir. Amma böyle degil. Ve olar ne yapqanlarını yahşı bileler.
Bunı bilip, tek doğru cevap bermek degil, ozıp keçmek kerek. Şunıñ içün resmiy şahıslarnıñ, kütleviy haber vastalarınıñ, hızmet saalarınıñ tili olacaq devlet tilimizniñ qorçalanmasına qoltutam.
– «Yahşı ruslar» barmı? Ukrayına cemaatçılığı artıq böyle sual bermey, çünki olar içün yoqlar.
«Yahşı rus» ibaresi çoqusı allarda yahşı insan olmağanlarğa aytıla
– Ya (akademik Andrey – QA) Saharov? «Yahşı rus» ibaresi çoqusı allarda yahşı insan olmağanlarğa aytıla. Olar Ukrayınada olğanlarğa izin bere: Buça, İrpin, Ğostomelde ve ilâhre. Şunıñ içün «yahşı rus» ibaresini tek ayrı insanlarnıñ belli yapqanlarına köre tüşüne bilem. Tek sualge cevap berecek olsaq: olar barmı? Ebet, barlar. Biz natsist degilmiz.
– Öyle olsa, kimni aytar ediñiz?
– Tam bir cevap bermeyip, aytar edim: üç yaşında olğan, tasil alğan qorantada doğğan, ana-babası temel insan ve gumanitar maqsadlarına irişken ve balalarına bu ceetten tasil bergen bala kesen-kes «içi qara rus» degil.
Müit insannı şekillendire: oquğanları, diñlegenleri, eşitken masalları ve qaramanları, qayd etilgenler. Bala seyir, ögrenüv, qayğıruv ile össe – netice bir. Amma kiçik insan malaq olmasa, ayat da olmaz; yıqılğannı it printsipleri olğan qorantada össe, netice bam-başqa.
– Rusiye mektep ve bala bağçalarında z-timsalleriniñ propagandası levhalarından añlaymız ki, Ukrayınağa qarşı istilâ balalar arasında bile quvetleştirile.
Ребенок, воспитанный твоим врагом – наверное, в этом мире мало, что ужаснее этого
– Bir çoq ukrayınalı balanıñ zorlap Rusiyege çıqarılğanı daa qorqunç? Duşmanıñ terbiye etken bala – bu dünyada daa beteri yoqtır.
– Bu bir. Ekincisi: Qırımda balalar bu sekiz yıl devamında bam-başqa sistemada yaşadı. Aynı vaqıtta daa evel bazı Rusiye liberallarını bir mesele qasevetlendirgen edi: Ukrayına Qırımnı keri alğanda ne olacaq, ruslarnı quvacaqlarmı?
– Keçken adise-vaqialarda körgenimiz kibi (Novofedirivkadaki patlavlardan soñ, içtimaiy ağlarda rusiyeliler Qırımdan tez-tez ketip başladı – QA) olar özleri pek yahşı keteler.
– Diger taraftan, Baltık memleketleri rusiyelilerge viza berüv meselesini kötere. Medeniy Ğarp rusiyeliler ögünde bu qapunı qapatmalımı?
– Ebet. Ortaq mesüliet meselesi – tenbel degildir. Tarih köstergeni kibi, Rusiye devletiniñ, yañılmasam, birinen cenkleşmeyip, biriniñ toprağıın zapt etmege tırışmayıp keçirgen bir yılı olmadı. İmperiya yalıñız kenişlep yaşay bile, demek – toqtamayıp cenkleşecek. Cenk içün bir sebebi yoq – olarnı yarata.
Meselâ, Qırımda rus tilini sıñırlaylar, dep aytqan ediler, anda 600 mektepten tek 12-si qırımtatar tilinde tasil bere edi, tek eki litsey ukraince ve beş yüzden çoq mektep rusça ders bere edi. Bu rus tilini sıñırlavnen bağlı.
Er yañı sınıfımda studentlernen bir deñev yapam. Sezlerniñ manası aselet sıq-sıq nasıl deñiştirile. Studentlerge aytam: «Üç saniye içinde «saray» sezüniñ assotsiatsiyasını aytıñız. 10-dan 9-ı ayvanlar ya da bağça aletleri olğan kiçik bir inşaat aqqında ayta. «Amma anamnıñ tilinde «saraynıñ» manası başqa. Avropanıñ eñ küçlü devletlerinden biriniñ (Qırım hanlığı – QA) paytahtını onıñ sakinleri aytqan manañızda «saray» dep adlandırsa edi, hucur olur edi. «Hohol» sezüniñ assotsiatsiyañız ne? Bazı studentlerim, hususan oğlanlar bu sualimden soñ şaşıp qala.
«Bizni aşalamağa istegende böyle aytalar», – dep cevap bere olar. Soñra aytasıñ: «Anamnıñ tilinde «kök oğlu» demek. «Saray» ve «kök oğlu» sezleriniñ manasını kim deñiştirmege istedi? On yıldan soñ «ana» sezü şimdi «hohol» kibi is ettirse, ne tüşünesiñiz? Bu sez, til ve qıymetler aqqında.
– Sezmi silâmı daa küçlü?
– Strategik ceetten, ebet, sez. Taktik ceetten – silâ. Ayat tecribem akademik Lihaçevniñ aqlı olğanını tasdıqlay, o, bazıda tasil zorlap berilmeli degen edi. Biriniñ kitap oquması içün ananıñ baqışı yeter. Digeri ise, ne yazıq ki, azbarğa 120 millimetr kelse (belli kalibr snarâdı – QA) añlar.
– Prezident Zelenskıy yapqan beyanatında Qırımda (Rusiyeniñ Ukrayınağa qarşı istilâsı – QA) başladı, Qırımda da biter, dep qayd etti. İçiñizdeki kerçekçi buña ne dey?
Bir çoq insan Qırımğa qaytmayıp dep areket etti. Biz daima qaytqan edik. Bu sefer de qaytacaqmız
– Prezidentke bu aqta aytqanı, açıq munaqaşağa alğanı içün minnetdarım? Biz kene sezge qaytamız? Muqaddes kitapta da başta sez olğan, dep yazılğan. İnsanlar alışıp, qırımlılar asırlarnen şübhelenmegen şeylerden şübhelenmemeli. Bir çoq insan Qırımğa qaytmayıp dep areket etti. Biz daima qaytqan edik. Bu sefer de qaytacaqmız.
Ukrayınalılarnı Ğolodomor, sürgünlik ve diger yellarnen yeq etmege istegen çoq insan oldı. Amma Rusiye imperiyası yeq, biz ise qaldıq. Sovet imperiyası da yeq, biz ise qaldıq. Bular da ketecek. Başqa çaremiz yeq. Bu kerçekten Qırımda başladı, Qırımda da bitmeli.
MALÜMAT: Ukrayınağa qarşı Rusiye silâlı ücümi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.
Aprelniñ başında Moskva Ukrayına şimalinde faal olğanını toqtattı, dep bildirdi. Tezden Ukrayına akimiyeti Kıyiv, Çerniğiv ve Sumı vilâyetinde Rusiye arbiyleri qalmadı, dep ayttı.
Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.
Rusiye Ukrayınağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
