Aralarında yaş farqı küçük degil edi – 20 yıl. Lâkin bu işbirlikleri ve dostluqlarına keder etmedi. Eki deanıñ munasebetleri – adiy bir şey degil. İsmail Gasprinskiy ve Agatangel Krımskiy dea sözüne lâyıqlar.
İsmail Gasprinskiy – meşur qırımtatar cemaat erbabı, naşir, yazıcı, türk ve musulman aleminiñ islâatçısı.
Onıñ dostu Agatangel Krımskiy – filolog, tilşınas-poliglot, şair, terciman, ukrain şarqşınaslığınıñ temelcisidir. 1871 senesi Vladimir-Volınskiyde doğdı. Onıñ aslını soyadı yahşı köstere – babası qırımtatarlarından edi, onıñ ecdatları Bağçasaraynı XVII asırnıñ soñunda terk etip, Beyazrusiyede (o vaqıt Poloniya-Litvaniya Reç Pospolitayağa ait topraqlar edi) yerleşti.
İcadiy miraslarını ögrenüv – pek acayip ve meraqlı intellektual seyaattır. Eki deanıñ munasebetlerine dair çoq bilgimiz yoq, lâkin Agatangel Krımskiyniñ İsmail Gasprinskiy aqqında yazğan büyük maqalemiz bar. Gasprinskiyniñ ayatı ve faaliyetine dair qısım Agatangel Krımskiyniñ «Qırımtatarlarnıñ edebiyatı» işinde taqdim etilgen.
Eñ başında Krımskiy müim tarihiy devirni qayd ete: «XV-XVIII asırlarnıñ qırımtatar edebiyatı güllenüviniñ soñunı Qırımnıñ Rusiye tarafından zapt etilüvi ketirdi». Hanlar qalmadı, hayırseverler qalmadı, edebiy faaliyet toqtatıldı, «qırımtatarlar kütleviy şekilde Türkiyege köç etkenleri içün oquyıcılarnıñ sayısı pek eksildi». Böylece, «qadimiy edebiyat toqtatıldı ve… yavaş-yavan unutılıp başlandı».
XV-XVIII asırlarnıñ qırımtatar edebiyatı güllenüviniñ soñunı Qırımnıñ Rusiye tarafından zapt etilüvi ketirdiAgatangel Krımskiy
Agatangel Krımskiy bu devirde qırımtatar zadegân sınfında menfiy bir tendentsiyanı qayd etti – ruslaşuv ve qısmiy assimilâtsiya, çünki mırzalıq vekilleri Rusiye medeniyetine pek erte qoşuldı – rus mektebinde oqudı, soñra ise ükümet ya da arbiy hızmette çalıştı, – qırımtatar kimligini coydı.
Aslında, çoqusı qırımtatarlarnıñ alâ tasil almaq imkânı yoq edi. Adiy tasilni aytsaq, o, «muafazakâr-klerikallarnıñ qollarında edi», dep qayd ete Krımskiy. Mektepte (başlanğıç musulman mektebinde) ve medresede oquş daa çoq eskirgen edi («balanı oqutmaq yerine daa çoq mısqıllağan ediler», dep yaza Krımskiy). Eñ meşur oquv yurtunda bile vaziyet aynı – tahminen 1500 yılında Mengli Geray Han vaqtında qurulğan Bağçasaraydaki Zıncırlı medrese farqlı degil edi.
1880-inci yıllarnıñ başlarına qadar öyle devam etti, Krımskiyniñ aytqanına köre, o vaqıt «tasil alğan, ileri oca ve edebiyatşınas İsmail Gasprinskiyniñ büyük emiyetli maarifçilik-yazıcılıq faaliyeti başlandı. O, mırzalardan olıp, Moskva, Parij (1871-1874), İstanbulda (1874-1875) tasil aldı». Agatangel Krımskiy Gasprinskiyniñ tercimeiyalında «Terciman» gazetasınıñ açıluvı ve çıqarıluvını müim bir vaqia dep tafsilâtlıca tarif ete.
Gasprinskiy esas energiyasını «Terciman» gazetasına berdi, muarrirligini vefatına qadar devam etti, otuz yıldan çoq. Gazeta etrafında yerli medeniy küçlerni topladı»Agatangel Krımskiy
Krımskiy şöyle yaza: «1883 senesi Rusiye tarafından Qırımnıñ zapt etilüviniñ yüz yılında o, Bağçasarayda «Terciman» rus-tatar gazetasını eki tilde açtı, ve o, çoq yıllar devamında mektep iliminde yañı usullarnı ve musulman yaşayışında yañı ileri ğayelerni muntazam sürette propaganda etti… Gasprinskiy esas energiyasını «Terciman» gazetasına berdi, muarrirligini vefatına qadar devam etti, otuz yıldan çoq. Gazeta etrafında yerli medeniy küçlerni topladı».
Bu neşirniñ emiyetini aytıp, Krımskiy şöyle yazğan edi: «Terciman» yigirmi yıldan çoq bütün türklerge büyük tesir etken yekâne (ya da aman-aman bir) musulman gazetası edi; ve şunıñ içün, meselâ, Qazan tatarları İsmail Gasprinskiyniñ adını aytıp, öz edebiyat tarihında onıñ adını büyük bir ad olaraq telâffuz ete.
Krımskiy Gasprinskiyniñ edebiyat faaliyetinde tafsilâtlıca toqtala: «İsmail Gasprinskiy tek istidatlı jurnalist ve oca degil, yazıcı-belletrist edi. Ara-sıra belletristik tercimelerni («Robin Kruzo») derc ete, bazı vaqtıları öz eserlerini yaza edi. «Yol mektüpleri» şeklini seve edi, «Molla Abbas» seyaatında kibi; olarnıñ bir qısmı XV asırnıñ soñunda ispanlar yoq etken Granadanıñ bir parçası olaraq cenübiy İspaniyanıñ irişilmez dağlarında saqlanıp qalğan ideal musulman yüksek medeniyetli memleket aqqında «Dar-ur-Rahat musulmanları» utopik povesti edi. 1890-ıncı yıllarnıñ ortasında «Tercimanda» derc etilgen Gasprinskiyniñ «Kün doğdı» romanınıñ avtobiografik çizgileri bar».
Krımskiyniñ qayd etkenine köre, 1905 senesiniñ inqilâbından soñ Gasprinskiy «Tercimandan» ğayrı «Ha-ha-ha!» icviy mecmuasını, musulman qadınları içün «Alemi nisvan» ve «tatar edebiyatı tarihçısı içün daa soñra qıymetli tatar yazıcıları olacaq (meselâ, Lâtif-zade) bazı genç yazıcı quvetleri ilk sefer derc etilgen «Alemi Subyan» mecmusını neşir etip başladı». O, Gasprinskiy Peterburgda duma musulman deputatlarınıñ («Millet») organınıñ quruluvında iştirak etti, Rusiye musulmanlarnıñ siyasiy umumrus qurultaylarında çıqışta bulundı, dep yaza.
Agatangel Krımskiy, Gasprinskiy maneviy oca, bir sıra qırımtatar intellektualı – şair, yazıcı, jurnalistler – Abdulla Lâtif-zade, Ali Bodaninskiy, Osman Aqçoqraqlı, İsmail Lemanov, Asan Sabri Ayvazovnıñ ustazı olaraq qıymetli olğanını qayd etken edi. Olar ve bir sıra diger genç izdeşi ulu ocasınıñ esas işini devam ettirdi – qırımtatar halqınıñ yekâne vatanı Qırımda maarifi ve ğayrıdan doğuvını.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası