«Dinimizge köre, eyilikni üç türlü usul ile yapmalımız: emek, söz ve sadaqa ile, – Allah em birinci, em ekinci, em üçüncisini de begene: fuqare insan arqadaşına emegi ile yardım ete, alim – söz ile, zengin – sadaqa ile». Bu ulu qırımtatar maarifçi, cemaat erbabı, naşir İsmail Gasprinskiyniñ sözleridir.
İsmail Gasprinskiy (Gaspralı) 1851 senesi mart 21 künü Bağçasaray civarı Avciköy köyünde, praporşçik Mustafa Gasprinskiyniñ ailesinde dünyağa kele. Başlanğıç tasilini evde ala, soñra – köy musulman mektebi, Aqmescit erkek gimnaziyası ve Voronej kadet korpusı. 1864-1867 seneleri Moskva arbiy gimnaziyasında oquy. Böyle şerefli aliy oquv yurtunda tasilni Gasprinskiyniñ babası devlet hızmetçisi ve Qırım mırzalarından olğanı sayesinde alıp ola. Moskvada genç «Moskva haberleri» gazetasınıñ neşircisi Mihail Katkovnıñ oğlu ile tanış ola ve bir vaqıtları onıñ ailesinde yaşay.
Birazdan İsmail Vatanına qayta. 1867 senesinden Bağçasarayda Zıncırlı medresede muallim ola. Üç yıldan soñ Pariske yol ala, mında Sorbonnada keçirilgen derslerge qatnay, İvan Sergeyeviç Turgenevniñ tercimanı ve şahsiy kâtibi olaraq çalışa. Soñra tahminen bir yıl devamında Türkiye, İstanbulda, yaşay, bir sıra rus gazetaları içün maqaleler yaza.
Gasprinskiyniñ yaşlığı – tasil aluv vaqtı, medeniyet ve dünya baqışı farqlı olğan insanlar ile munasebet zamanı, çeşit ileri ğayeleriniñ menimsev devri
Gasprinskiyniñ yaşlığı – tasil aluv vaqtı, medeniyet ve dünya baqışı farqlı olğan insanlar ile munasebet zamanı, çeşit ileri ğayeleriniñ menimsev devri. Çetelde o, başlanğıç lâdiniy mektebiniñ frenk printsiplerini, ğarbiy avropalı liberal inkişaf ve anayasa rejimlerniñ teşkil etüv nazariyesini menimsedi. Neticebe bu bilgilerni o, şahsiy – tüzgün ve, eñ esası, ameliy mefküresinde işlete, böylece, birazdan türk dünyasınıñ belli islâatçısı ola.
Qırımğa qaytır eken, Gasprinskiy oca olıp çalışa. Amma endi 1879 senesi Bağçasaray şeeriniñ başı vazifesine saylanıla, mında 1884 senesine qadar çalışa.
1881 senesi Gasprinskiyniñ yazğan «Rus musulmanlığı. Müslmannıñ fikir, tezkere ve közetüvi» öçergi yalıñız müellifi içün aqıl beyannamesi olmay.
Bu işinde Gasprinskiy zemaneviy ayatnıñ «lânet sualleri»ni tüşüne – tatar ve ruslar arasında munasebet nasıl olmalı? Tatar, rus musulmanları ruslarğa kim olmalı ve aksine? Rus akimiyeti musulmanlarğa nisbeten nasıl maqsatlarğa ıntıla (ve ıntılamı)?
Gasprinksiy yazıqsınıp, «Rusiye devletiniñ musulmanlarğa nisbeten yüksek medeniyet ğayeleri» ile ilhamlandırılğan nizamlı siyasetniñ olmaması aqqında yaza
Gasprinksiy yazıqsınıp, «Rusiye devletiniñ musulmanlarğa nisbeten yüksek medeniyet ğayeleri» ile ilhamlandırılğan nizamlı siyasetniñ olmaması aqqında yaza. Bundan sebep «em bizge, rus müslmanlarına, em vatanımızğa çoq accı aqibet oldı»: «Mümkün olğanda, aziz yerlerni, vatannı bıraqıp, belgisizlikke ketek edik (qırımlı, bessarablar, kavkazlar), mümkün olmağanda, öz tar dünyaçığımızğa kete ve oña alâqası olmağan iç bir şeynen haberdar olmamağa tırışa edik (iç vilâyet musulmanları)».
Rus musulmanlığı, dey Gasprinskiy, rus yurtunıñ menfaatını is etmey; o, onıñ ğam ve quvançı aqqında bir şey bilmey, umumdevlet ğaye ve ıntıluvlarını añlamay. «Rus tilini bilmegeninden rus ğaye ve edebiyatı müitinden ayırıla, umuminsaniyetlik medeniyetke nisbeten izolâtsiya aqqında endi aytmaymız. Rus musulmanlığı öz eski añlam ve adetleriniñ tınçıq alanında, kalğan insaniyetlikten çette turıp, sıqılıp qalır».
Gasprinskiy böyle vaziyetniñ sebebini ögrenmege tırışa. Sebebi rus insanlarda degil – olar, müellfiniñ fikrine köre, olduqça insaflıdır. Publitsistlerden çoqusı, dey o, bunı islâmnıñ duşmanlığı ile añlatmağa tırışa. «Musulmanım, bu mesele maña pek tanıştır, şunıñ içün eminliknen deyim, buña dinniñ alâqası yoqtır. Yemek bergen topraqqa sevgi, qoruğan ükümdarğa sadaqat – böyle maqsatları olğan talimat siyasiy yabancılaşma, ayırılma, nahoşnutlıqqa yer qaldırmay… Rusiye boyunca meyhanede çalışqan musulmannı tapmazsıñız».
Dini ve milleti başqa olğan ealige nisbeten muayyen siyasetniñ olmaması – belâlarnıñ sebebi budır.
«Rus musulmanlığına nisbeten akimiyetniñ ayrı bir yolu ve mevamı yoq edi, işbu vaqıtta, işbu yerde kelişken usullardan faydalana edi. Böylece, misal içün, qırımtatarlarnıñ icretine ükümetniñ, soñra yerli memuriyetniñ de, aydın muayyen baqışı yoq edi, şunıñ içün icret de alğışlana, de yasaqlana edi. Musulmanlarnıñ halq maarifçiligi saasında da mahsus maqsatnıñ yoq olması sezile: olar içün mektepler açıla, amma, yañlış saçılğan ösümlikler kibi, mekteplerniñ meyvaları yoq edi ve birazdan soñ olar solıp kete ediler».
Maqalede aks etilgen fikirlerge yekün çeker eken, müellif böyle dey: caillik, bundan doğğan işançsızlıq rus musulmanlarınıñ Rusiye ile göñülli birleşüvine keder ete; rus oquv yurtları yüz musulmandan birini bile qabul etmey.
Böyle hoşsuz vaziyetten çıqış barmı, aceba?
«Küçük medrese programmasına tatar tilinde ögretüvniñ kirsetilmesi, – musulmanlar arasına bilginiñ irişmesine fırsat yaratır, bundan devletke zarar da olmaz, aqıl seviyesi köterinir ve çeşit hurafatları yoq olur».
Daa bir qarar – «tatar tilinde matbaa şaraitlerniñ qolaylaştıruvı».
Tezkerelerniñ soñunda Gasprinskiy aqıllı musulman gençlerine muracaatta buluna: «Qardaşlarım, milliy tasil üzerinde ciddiy tüşüniñiz… Özüñ ögrenseñ – itibar, amma bilgisi olmağannı ögretmek daa da itibarlı ve aziz bir şeydir».
Dindar musulman Gasprinskiy islâm dinini kütken halqlarnıñ islâ toplulığınıñ meydanğa ketirilmesini birinci yapılacaq vazife olaraq tanıy
Dindar musulman Gasprinskiy islâm dinini kütken halqlarnıñ islâ toplulığınıñ meydanğa ketirilmesini birinci yapılacaq vazife olaraq tanıy.
Maarifçini raatsız etken suallerge cevap cedid islâatı ola («usul-i cadid» – «yañı usul»). Gasprinskiyniñ sayesinde işbu islâat Rusiye musulmanları arasında tarqala. Yañı usulnıñ esas yönelişleri – maarifçilik çerçivesinde olğan islâatlarnıñ keñ programması edi. Bu – musulmanlarnıñ tasil sualleriniñ ileri avropa standartlarına uyğunlaştırılması, yekâne türk edebiy tilniñ meydanğa ketirilmesi, musulman qadınnıñ vatandaşlıq mevamınıñ ve umumiy alınıñ eyiliştirüvi, Rusiyeniñ türk-musulman halqları arasında munasebetniñ pekitilüvidir.
İşbu alicenap printsiplerge riayet etip, Gasprinskiy aktiv sürette maarifçilik faaliyeti ile oğraşa…
Bağçasarayda 1883 senesi aprel ayında Rusiyede uzun vaqıt devamında yekâne türk gazetası olğan «Terciman» gazetasını neşir etmege başlay. İnsan ayatınıñ eñ müim mevzularını kötergen gazeta qırımtatar ve rus tillerinde çıqa edi. Başta er afta, soñra aftada üç kere ve er kün çıqa edi. 1914 senesi Gasprinskiniñ olümine qadar, soñra daa 4 yıl devamında oğlu Refatnıñ muarririyeti altında çıqa. Bundan da ğayrı, er künlük «Millet» gazetası, qızı Şefika Gasprinskayanıñ muarririyeti altında «Alemi nisvan» qadın mecmuası derc etile edi. O, balalar içün qırımtatar tilinde «Alemi subyan» ve «Ha-ha-ha!» mizah basmanı çıqara.
Gasprinskiy Rusiye türk halqlarını umumtürk edebiy tilniñ negizinde birleştirmege tırışa
Gasprinskiy Rusiye türk halqlarını umumtürk edebiy tilniñ negizinde birleştirmege tırışa. Tilni umumtürk birdemliginiñ negizi olaraq sayğan Gasprinskiy til islâatını keçirmege tırışa. «Tilde birlik» öz başına teşkil olunmaz edi, çünki türk tilleriniñ söz luğatları bir-birine oşap kelse de, umumen olduqça farqlı edi. Zemaneviy qırımtatar tiliniñ negizinde teşkil etilgen hususiy türk tiliniñ meydanğa ketirilmesi umumtürk birleşüvi içün müim bir adım edi.
Gasprinskiyniñ fikrine köre, islâ etilecek daa bir saa, tasil tertibatıdır. Gasprinskiy mektep tasiliniñ «yañı usulını» işlep çıqardı. İlk sefer bu usul 1884 senesi Bağçasaray mektebinde qullanıldı. Onıñ esas hususiyeti – fenlerniñ añlı sürette ögrenilmesi (añlaşılmağan metnlerniñ ezberlenüvi yerinde), oqutuv ketişatında tuvğan tillerniñ faal qullanuvı (arap, rus ve avropa tillerniñ ögrenüvi ile bir sırada).
Yañı usul mekteplerniñ sayesinde XX asırnıñ başında qırımtatar ziyallılarnıñ yañı nesili şekillene, avropa usulı boyunca tasil alğan, amma bunıñ ile musulmanlığını coymağan nesil.
«Tercimannıñ» 1903 senesi qayd etilgen 20 yıllığı umummilliy forum şeklinde keçe ve Gasprinskiyni «Rusiye musulmanları milletiniñ babası» olaraq tanıttıra. Türk-islâm birdemlik ğayesini musulman toplaşuvları vastası ile amelge keçireler.
1905 senesi İsmail Gasprinskiy Rusiye musulmanlarınıñ 1-nci toplaşuvınıñ reisi ola. Bundan soñ Rusiye musulmanlarınıñ teşkiliy birleşüvi başlana. 1906 senesi yanvar 13-23 künleri Peterburgda keçirilgen 2-nci musulman tolpaşuvında Rusiye musulmanları Birliginiñ teşkil etilmesi aqta qarar alına. 1906 senesi avgust 16-20 seneleri Nijniy Novgorod civarında ötkerilgen üçünci toplaşuv Musulman birliginiñ siyasiy firqağa çevirilmesi aqta qarar qabul etile.
Şusı müim ki, bu tedbirlerniñ maqsadı ealiniñ rus-hristian qısmına qarşı çıqmaq degil de, aksine rus halqı ve akimiyet ile işbirlik qurmaqtan ibaret edi. Amma Gasprinskiyniñ faaliyeti episi bir akimitte şübe doğura edi
Araştırmacı Dmitriy Arapov aytqanı kibi, İçki işler nazirligi Gasprinskiyni Rusiyede islâm teşviqatçısı olaraq tanıy edi. Amma onıñ cazibesi sayesinde ğayelerine atta onı begenmegen şahıslar qol tuta edi. 1908 senesi Mısırda Rusiye baş konsulı Aleksey Smirnovdan Rusiye Tış işler nazirine yollanılğan siyasiy haberi saqlanıldı – Gasprinskiy Kair şeerine lektsiyaları ve halqara musulmanlarnıñ toplaşuvını çağırmaq niyeti aqta bildirgen çıqışları ile keldi: «Şu künleri maña İsmail bey Gasprinskiy kelgen edi… Yerli musulmanlar arasında İsmail bey büyük ürmetke lâyıqtır; aman-aman bütün yerli gazetalar onıñ ziyaretine ve faaliyetine ayrı maqalelelrni bağışladı. İlk sefer Gasprinskiy ile körüştim: oqumışlı, er şeynen meraqlanğan, yaşına baqmadan, qırımtatarı özüni samimiy ve qatiy işanğan insan olaraq tanıttıra. Ebet, bu toplaşuv onıñ bütün arzularını, belki de, ayatqa keçirmedi, amma İsmail beyniñ öz dindaşlarınıñ medeniyet seviyesini kötermek ıntıluvları, şübesiz, ürmetke lâyıq»…
Gasprinskiy istidatlı yazıcı olaraq belli. Bir sıra özgün bediiy eseri bar. «Molla Abbas», «Arslan-qız», «Yüz yıldan soñ» roman ve eserleri «Terciman» gazetasında basılğan edi
Gasprinskiy istidatlı yazıcı olaraq belli. Bir sıra özgün bediiy eseri bar. «Molla Abbas», «Arslan-qız», «Yüz yıldan soñ» roman ve eserleri «Terciman» gazetasında basılğan edi.
Çoq şükür, bugün İsmail Gasprinskiyniñ keñ mirası cemaat içün açıqtır.
Onıñ işlerini zemaneviy qırımtatar ziyalılları ögrenmeli. Onıñ er keske belli «Tilde, fikirde, işte birlik» şiarı bugün ğayet aktualdir.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
