Vaqtınca işğal etilgen Aqmescitte sovetler generalı Petro Ğrığorenkonıñ abidesini yıqqanlar. Ğrığorenko sovet qurumını tenqit etkeni içün dissident oldı, aq qorçalayıcı areketke qoşuldı, apis ve ceza psihiatriyasına oğratılğanına baqmadan, qırımtatar halqınıñ aqlarını qorçaladı ve tedaviylenmege ketken soñ Sovetler Birligine qaytmaq aqqında marum etilgen edi.
Generalnıñ büstü mayısnıñ 27-nde Aqmescit kinoteatri ögünden ğayıp olğanını Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reis muavini İlmi Umerov haber etti. Onıñ malümatına köre, abideni daa evel alğanlar, belki de, mayısnıñ 18-nde, Qırımtatar halqı genotsidiniñ qurbanlarını añma kününde. Abideni yıqmazdan evel Rusiye kontrolindeki Qırım akimiyeti bir de bir cemaat muzakerelerini keçirmedi ve abide alınacağını ilân etmegen edi.
Qırım.Aqiqat mühbiri bildirgenine köre, Aqmescit kinoteatri ögündeki skverde şimdi rekonstruktsiya yapıla ve büst tekrar tiklenecek, dep tahmin etmek mümkün edi.
Amma rekonstruktsiya vaqtında skverde «Sırttan atuv» adlı başqa bir abide qala. Onı 2007 senesi Ğarbiy Ukrayınada elâk olğan kommunistlerniñ hatırasına qırımlı kommunistler tiklegen edi. Eykel bir qaç metrge alındı ve bu skverde qala.
Rusiye kontrolindeki Aqmescit memuriyeti bildirgenine köre, Ğrığorenkonıñ abidesinen bağlı qarar abadanlaştıruv bitken soñ alınacaq.
Petro Ğrığorenko aq qorçalayıcı maqalelerinde qırımtatar sürgünligini genotsid dep adlandırğan edi. Ukrayına bu tek yıllar soñra tanıdı, Rusiye ise alâ daa tanımay. Onıñ şahsı Ukrayına aq qorçalayıcıları ve qırımtatar milliy areketiniñ veteranları arasında efsaneviy olıp qala. Rusiye işğalinden evel generalnıñ büsti ögünde Ukrayına ve qırımtatar cemaat-siyasiy areketiniñ vekilleri mitinglerge toplaşqan edi.
«1999 senesi edi, Ukrayına devleti mustaqilliginiñ endi 8 yılı keçken, amma Qırımda kommunistler, Rusiyege qoltutqan küçler reberlik yapa. Mustafa ağa (Cemilev) bu abidege lâyıq yekâne yer – Aqmescit şeeriniñ merkezidir, dep ayttı. Ve böyle bir yer sayladıq, Aqmescit kinoteatri ögündeki skver», – dep hatırlay Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov.
Yarımada akimiyeti büstniñ tiklenmesine tirengen edi, dep hatırlay Refat Çubarov. O vaqıt Qırım Yuqarı Radasınıñ spikeri kommunist Leonid Graç oldı ve Qırımda «sovetlerge qarşı çıqqan biriniñ» abidesi tiklenmesine imkân bermemesi kerek edi, dep tarif ete Çubarov.
Qırımtatar yaşları bu yerni abide tiklenmezden evel qaravullay edi, dep ayta Çubarov, 1999 senesi mayısnıñ 17-nde ise çeşit memleketlerden davet etilgen musafirler, şu cümleden Petro Ğrığorenkonıñ oğlu Andriy Ğrığorenkonıñ iştirakinen abide açıldı.
«Qırımtatarlar, Allah saqlasın, bu abidege bir şey olsa, Qırımda kommunistlerniñ putı Leninniñ bütün abideleri yıqılacaq, dep ayttı. Mustafa Cemilev soñra şaqa ete edi, birinci qırımtatar areketi reine aldı, ve bu reineler Qırımda bir qaç yüz Lenin abidesi ola», – dep hatırlay Refat Çubarov.
«Sırttan atuv» aynı skverde qırımtatarlarğa cevap olaraq, Petro Ğrığorenko abidesiniñ emiyetini eksiltmek içün tiklendi, dep emin Meclis reisi. Çünki keçken asırnıñ daa 60-ıncı yıllarında Ğrığorenko qırımtatarlar tek vatanlarına qaytmaq içün küreşmemeli, Qırım muhtariyetiniñ ğayrıdan tiklenmesini talap etmeli, dep aytqan edi.
«Ebet, Leonid Graç kibi insanlar ceetinden Qırımda Petro Ğrığorenkonıñ añılması Qırım ealisini açuvlandıra edi. Olar qırımtatar halqı aqlarınıñ ğayrıdan tiklenmesini istemey edi, ve Petro Ğrığorenko sımasında qırımtatarlarnıñ ğayrıdan tiklenmesini köre ediler, ve şu sebepten Petro Ğrığorenkoğa, qırımtatar halqına qarşı çıqa ediler», – dep ayta Refat Çubarov.
Şimdi, meydan rekonstruktsiyası vaqtında, «Sırttan atuv» qala, Ğrığorenkonıñ abidesi ise yoq, bu da Rusiye akimiyetiniñ prioritetleri aqqında yahşı ayta, dep emin Çubarov. Rusiye Ukrayınanı demonizatsiya ete, abideniñ yıqıluvı da bu esnasnıñ mantığına uya, dep ayta Çubarov.
Qırımda işğalcilerden ğayrı qırımtatarlar, ukrayınler olğanını köstergen er şeyni temizleylerRefat Çubarov
«Tek bu yıl degil de, bıltır da, 2023 senesi, Petro Ğrığorenko 60-larnıñ soñunda qırımtatarlarğa kelgende Saqta toqtağan çoq qatlı evde tiklengen hatıra tahtasını da alıp taşlağan ediler. Keçken sene hatıra tahtasını, şimdi ise abidesini yıqqanlar, çünki olar Qırımda işğalcilerden ğayrı qırımtatarlar, ukrayınler olğanını köstergen er şeyni temizleyler», – dep qayd etti Refat Çubarov Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında.
Tarihçı Serğiy Ğromenko Ğrığorenkonıñ abidesi işğal etilgen Qırımda «çoq turğanına» şaştı. Bıltır, onıñ aytqanına köre, Rusiyede «abide tüşmesi» başladı – sürgün etilgen ukrayınalılar, litvaniyalılar, qurşunğa tizilgen poloniyalılarnıñ hatırasına tiklengen abidelerni yoq etüv aktsiyası. Abide rekonstruktsiya vaqtına alındı degen laflar tek perde ola, dep eminliknen ayta tarihçı.
«Kimse kimseden bir şey talap etip olamay, cemaat açuvlana-açuvlana mektüpler yaza, yerli akimiyet cevap bere, er şey yolunda, tamir etip qaytaracaqmız dey. Bir yıl keçe, abide qaytarılmay, qabaatlı yoq, açıq vandallıq yoq, amma abide de yoq. Yani Qırımda Ğrığorenkonıñ abidesi de aynı vaziyetke oğraycaqtır», – dep tüşüne Serğiy Ğromenko.
Qırım işğali vaqtında Rusiye yarımadanıñ cemaat yerlerini abideleştirüv ğayretlerini köstere. 2014 senesi Ukrayına hatıra tahtaları alındı. 10 yıl devamında bir sıra yañı Rusiye abidesi peyda oldı: «büyük üç» liderleri – Livadiyada Stalin, Ruzvel ve Çerçil abidesi, II Yekaterina abidesi, III Aleksandr ve Potemkinniñ büsti.
2014 senesinden 2022 senesine qadar Serğiy Ğromenko Rusiye akimiyeti tiklegen ve tarihiy-siyasiy manası olğan 64 abideni saydı.
«27-si imperiya erbapları, imperiyanıñ vaqialarına bağışlana. II Nikolay, II Yekaterina, I Petr, Kefede Petr Kotlârevskiy ve digerleri. Episini aytmaycam. 14-ü Ekinci cian cenkniñ reberleri, qaramanları ve qurbanlarına bağışlana. Daa 11 dane alim, medeniyet ve din erbaplarına bağışlana, esasen rus asıllı olğanlarğa, amma bazı ukrayınalılar da bar, ne qadar tirenseler de, olarnı rus dep yazğanlar, meselâ, Sergey Korolev. Ve 8 dane 2014 senesi Qırım ilhaqına, «nezaketli insanlarğa» tiklendi ve ilâhre», – dep ayta Serğiy Ğromenko.
İmperiya vaqıtları – yañı bir şey, Putinniñ siyasiy legitimatsiyası içün yañı resursSerğiy Ğromenko
Böyle abideleştirüvniñ ğayesi – Qırımnıñ imperiya zamanından Rusiyege ait olğanını qayd etmek, dep ayta tarihçı. Sovetler devriniñ erbapları abideleri bile Rusiyeniñ Qırım iddialarını aqlamaq içün o qadar müim degil, dep tüşüne Ğromenko.
«İmperiya vaqıtları – yañı bir şey, Putinniñ siyasiy legitimatsiyası içün yañı resurs. Şunıñ içün abidelerniñ ekseriyeti imperiya devrine ait, aman-aman üçte ekisi. Yani tarih Rusiye iddialarını aqlamaq içün bir resurs ola», – dep eminliknen ayta Serğiy Ğromenko.
Ukrayına ile cenkte elâk olğanlarnıñ hatırasına kütleviy şekilde tiklengen hatıra tahtaları imperiya narrativiniñ liderligini irite bile, amma Rusiyeniñ Qırım iddialarını deñştirmey, dep emin tarihçı.
«Böylece, tek imperializatsiya aqqında degil, askeriyleştirüv aqqında da aytmaq mümkün... Rusiye ekranlarından eşitkenlerimizge pek uya: Rusiye ulu memleket, küçlü, qudretli bir imperiya memleketi ola, ve Qırımda tiklengen abideler buña bütünley uyğun», – dep ayta Serğiy Ğromenko.
Bu abidelerniñ çoqusı Ukrayınanıñ dekommunizatsiya ve dekolonizatsiya qanunlarına uyğun ola, dep ayta Ğromenko. Yani yarımada işğalden azat etilgen soñ yıqılmalı.
Ukrayına yıqılacaq abidelerniñ cedvelini şimdiden azırlamalıSerğiy Ğromenko
«Tek Ekinci cian cenki qurbanlarınıñ bir qaç abidesi ve, belki de, bir qaç din erbabı ve alimniñ abidesi bu qanunlarğa oğramay, qalğanları uyğun. Ve biz bir de bir sebepten Ukrayınada qanunlar çalışmağan böyle uquqiy eksklav olmasına izin bersek, Ukrayına devletçiliginiñ quruluvı içün eksik olacaq», – dep tüşüne Serğiy Ğromenko.
Tarihçınıñ fikirince, bu abidelerni yıquv esnası qolay olmaycaq ve «Rusiye tarafdarı, kommunistlerge qoltutqan sakinler» tarafından tirenüv köre bile. Ğromenkonıñ fikirince, Ukrayına yıqılacaq abidelerniñ cedvelini şimdiden azırlamalı, soñra da bu esnas «yaradan yavaş-yavaş aylınmayıp», tez-tez keçirilmeli.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
