Aprel 18-de körümli qırımtatar alimi, filologiya ilimleri doktorı, professor, Ekinci Qırımtatar Qurultayı vekili, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ birinci erkânı (1991-1993) azası Refik Muzafarovnıñ doğğanına 90 yıl tola.
Bir qaç yıl evel maña, şimdi endi ayatta olmağan alimniñ ömür arqadaşı Aza Mihaylovna Korotkaya-Muzafarova ile tanış olmaq nasip oldı. Bu hoş çereli, sıcaq qanlı qadın aqayı aqqında bir çoq meraqlı şeyler ikâye etti, aile arhivinden pek çoq vesiqa kösterdi, men ise ayatlarınıñ nice ağır ve aynı zamanda bahtlı olğanına ayrette qaldım… Doğrusını aytsam, bir apay tarafından böyle sevgi ve aqayınıñ ğayelerine sadaqatnı pek az kördim.
Refik Muzafarov 1928 senesinde Qırım MSSCniñ Aqşeyh rayonındaki Büyük Ass köyünde doğdı. Ayatınıñ ösmürlik çağı cenk ve işğalge doğru keldi. Oquvını ise Refik artıq sürgünlik yerlerinde devam ettirdi. Mektepni bitirgen soñ Taşkent pedagogika institutındaki rus tili fakultetiniñ giyabiy bölügine oqumağa kirdi. Onı 1957 senesinde bitirdi.
Artıq eki yıl keçken soñ onıñ «Tatar atalar sözleri» cıyıntığı dünya yüzüni kördi. 1960 senesinde ise yaş qırımtatar alimi qırımtatar ata sözleriniñ ögrenilmesine bağışlanğan namzetlik dissertatsiyanı qorçaladı. O, israrlı ve faal tarzda çalışmağa devam ete. 1966 senesinde onıñ «Rus-türk folklor alâqaları» ve «Türklerniñ folklorı oçerkleri» maqaleleri çıqa. 1967 senesinde ise o, Bakuda «Qırımtatar folklorı ve onıñ şarqiy slavân halq eposı ile alâqaları» mevzusında doktorlıq dissertatsiyanı qorçaladı. O, SSCB İlimler akademiyası yanındaki tilşınaslıq institutınıñ türkiy tiller sektorı tarafından neşirge tevsiye etilgen rusça-qırımtatarca ve qırımtatarca-rusça sözlükleriniñ tertip etilüvi ile oğraşa edi. Olar öyle de dünya yüzüni körmedi, çünki o vaqıtta sovet halqları cedvelinde «qırımtatarlar» degen halq olmayıp, yalıñız «evelden Qırımda yaşağan tatar milletine ait vatandaşlar» bar edi.
1967 senesi sentâbr 5-te yuqarı ukümet organı tarafından «aqlayıcı» fermannıñ qabul etilmesinden az evel, aynı şu yılnıñ iyül 20-de filologiya ilimleri doktorı, professor Refik Muzafarov, telükesizlik strukturalarınıñ vekilleri – KGBniñ şefi Yuriy Andropov, İİNniñ başlığı Nikolay Şçölokov ve baş prokuror Roman Rudenko tarafından Kremlde qabul etilgen qırımtatar halqınıñ eyetine kire edi. Aq-uquq qorçalayıcıları çıqarğan «Cariy vaqialarnıñ hronikası»nda («Hronika tekuşçih sobıtiy») bildirilgenine köre: «Bu vaqia onıñ bundan soñki horluqları içün sebep oldı. O, işke kirgen 10 qadar instituttan eki-üç aydan soñ bir de-bir manaçıq ile çıqarılğan edi. Onıñ, devlette qırımtatar filologiyası saasında yekâne ilmiy dereceli mutehassıs olaraq yazğan kitaplar ve maqaleler – bastırılmaylar».
Qırımtatarlarnıñ aqiqiy reabilitatsiyası öyle de yapılmadı, aksine, qırımtatar milliy areketiniñ faal iştirakçilerine qarşı repressiyalar ve mahkeme tışı taqipleri arttı. 1972 senesi aprel 12-de «Trud» gazetası Yu. Baranov adlı şahısnıñ «Professor «neud» (menfiy baa) aldı» maqalesini derc etti. Onda professor bir yerde çalışmayıp «yerden yerge uçqan», «tercimei-alı çubar», soñ yıllar içinde iç bir maqale yazmağan «zır-cail» olaraq kösterilgen edi. Bundan beş kün keçken soñ Muzafarov Sovet Birligi Kommunistik fırqası Merkeziy Komitetiniñ Baş kâtibi Leonid Brejnevge mektüp yazdı. Taqip etilgeniniñ tarihını añlatqan soñ, professor: «Urmetli Leonid İlyiç, men Merkeziy Komitetniñ yalıñız menim bütün bu ayıplı tarihqa, yani sovet aliminiñ, Leninniñ milliy siyaset printsiplerini adım-adım ömürge keçirilmesine doğrultulğan içtmaiy faaliyeti içün misli olmağan taqip etilmesi tarihına qarşı ğadabımnı menimnen paylaşacağına degil, aynı zamanda muayen ameliy adımlar da yapacağına umüt etmek isteyim. Sizden maña esas zenaatım olğan qırımtatar filologiyası boyunca ilim ve pedagogika saalarındaki faaliyetlernen maniasız oğraşmaq imkânınıñ temin etilmesini ve bunıñ içün kerek olğan şaraitleriniñ yaratılmasını rica etem», – dep yazdı. Alim taqip etilmesini toqtatmaq ve onı teşkil etkenlerni cezalamaqnı talap ete edi.
Bu mektüpke qarşılıq olaraq Muzafarovnı, o vaqıt çalışqan Kişinöv sanatlar institutından işten çıqardılar.
Beye İlyasova hatırlay: «1975 senesi, oquv yılınıñ başı. Angren. Bizge rus ve çetel edebiyatı kafedrasınıñ yañı mudirini taqdim eteler: «Refik İbragimoviç Muzafarov». Men aylandım, baqtım. Yüksek boylu adam tura. Yüzi er vaqıt küle edi. O turdı, er kesnen selâmlaştı, böyle etip tanış oldıq. Bizim institutımızğa işke kirmek içün o, tap Raşidovğa muracaat etti… Bir muddet keçken soñ men işke ne qadar erte kelsem, onıñ endi anda olğanı aşkâr ola. Men Refik İbragimoviçten: «Siz mında geceleysizmi?», dep soradım. O: «E», dey.
Beye İlyasova, aqayınen aqıl tanışqan soñ professornı, olarda yaşap tursun dep, qandıracaq oldı, lâkin o, bunı red ete edi. «Tasavur etesizmi, o, auditoriyada eki rale arasında yuqlay edi. Tezden Moskvadan apayı Aza Mihaylovna keldi. O, oña tatlı-tatlı baqıp: «Canım, olar bizge yahşı şey teklif eteler de», dedi…
Aza Mihaylovna, qolundan kelgeni qadar oña iş içün şarait yaratmağa tırışa, turmuşını keliştire, aqayı yazğan yüzlerce saifelerni maşinkada bastırıp çıqara, atta saba gimnastikasını yaptıra edi. Ömür arqadaşı hatılay: «Maña onen pek quvançlı ve pek meraqlı edi. Men oña bütün ömürimni bağışladım. Ve men, tıpqı o kibi, qırımtatar milliy areketiniñ azası oldım»…
1970-ncı yıllarnıñ ekinci yarısında olar Qırımğa ketmege azırlandılar. «Oña Qırım, tek Qırım kerek edi…», – dep ikâye ete Aza Mihaylovna.
Tinrüvler, taqipler, iqamet qaydı yapmaq ricalarını red etüv – bular Refik Muzafarovnı şimdi endi Qırımda beklegen şeyler edi…
Olar Kefege köçti – Aza Moskvadaki kvartirasını Kefedeki bir kvartirağa deñiştirdi. Lâkn Muzafarovğa apayınıñ kvartirasında iqamet qaydını yaptırmağa izin bermediler. 1977 senesinde oña, iqamet qaydını yaptırmayıp yaşağanı içün cöreme tayin etilgen edi. Kefege kelgeniniñ ekinci künü maalle milisi ve göñülli militsiya yardımcısı onı «şahsiyetini tayin etmek içün» militsiyağa alıp kettiler. Militsiyada Muzafarovdan pasportnı tutıp aldı ve kene cöreme tayin ettiler. Tinrüvler, taqipler, iqamet qaydı yapmaq ricalarını red etüv – bular Refik Muzafarovnı şimdi endi Qırımda beklegen şeyler edi…
Perestroyka devri başlağan soñ taqip etilgen professornıñ ayatındaki vaziyet ölü noqtadan köçti… Bu devir alim Muzafarov içün bayağı semereli oldı.
Apayı: «Ayatınıñ maqsadı – qırımtatar halqınıñ kerçek tarihını köstermek edi», – dep ikâye ete.
1988-1989 senelerinde Refik Muzafarov Qırımda «Vetan» adlı aftalıq jurnalnı çıqara edi. Onda qırımtatar tarihı, tili ve medeniyetiniñ problemaları aydınlarıla edi. 1993-1995 senelerinde o eki cıltlı «Qırımtatar entsiklopediyası»nı neşir etti. Söz maddeleri çoq yıllıq emeginiñ neticesi oldı. Teessüf ki, alimniñ bir çoq umütleri öyle de ömürge keçirilmedi – soñki yıllarında Muzafarov pek ağır hasta edi ve aman-aman kör oldı.
Professor Refik Muzafarov 2011 senesi dekabr 20-de Aqmescitte vefat etti
