Oleg Panfilov: Ne içün Qırımda milliy muhtariyet olmaq kerek?

Mahsus Qırım.Aqiqat içün

Bu rubrikada bundan evelki maqalemni derc etken soñ oña bir sıra seslenüvler aldım: bir qısmı musbet qol tutuv, digeri ise menfiy edi. Olarnıñ muellifleri – iç bir milliy muhtariyet olmamalı, Qırım Ukrainağa qaytqan soñ ise Tavriya vilâyeti şeklinde ğayrıdan adlandırılmalı, dep yazğan şimdiki ukümetniñ tarafdarları ya da, içtimaiy ağlardaki ifadelerge köre, «porohobotlar» edi.

Böyle munasebet maña, 19-ncı asırdaki Rusiyeniñ siyasetini añdıra. O zaman Buhara Emirligi ve Kokand Hanlığı zapt etilgen soñ Türkistan diyarı meydanğa ketirildi. Bu ad iç bir munasebetsiz edi. İhtimal ki, memurlardan biri, ya da çar-babanıñ özü buña dair qarar aldı. Tıpqı bunıñ kibi, 19-ncı asırda Rusiye işğalcileri Kartli-Kaheti Çarlığına Tiflis guberniyası ve İmeretiya Çarlığına Kutaisi guberniyası adlarını qoydılar. Em çarlar, em de kommunistler vaqtında Rusiye ukümeti özüne, insanlarnıñ taqdirleri ile öz imperiyalıq istegine köre oynap, adlar ve sıñırlarğa qarşı serbest bir munasebet köstermege izin bere edi.

Bunıñ aks-sadasını biz ale daa suniy bir «qırımtatarlar» etnoniminiñ özünde is etemiz. Olar özüne asırlar devamında «qırımlı» deyler, «tatarlar» ise Rusiye imperiyasınıñ büyün türk tilinde laf etken halqlarnıñ sayğısızca adıdır. 19-ncı asırda hakaslarğa «Abakan tatarları» ve qumuqlarğa «Dağıstan tatarları» degenleri kibi, azerbaycanlarğa bile «tatarlar» dey ediler. Lâkin Rusiye tarihçıları ve olarnıñ zemaneviy Ukraina ideologları arasındaki fikirdeşleri ne dese, desin, Qırım çoq asır devamında devlet edi, «qırımlılar» ise, daa soñra basıp alınğan ve topraqları işğal etilgen, bu devletni meydanğa ketirgen halq ediler.

Tabiiy ki, Qırım ve «qırımlılar»nıñ tarihı – ne Putin, ne de Qırımnıñ «qaytarılması» aqqında mifniñ yaratıcıları hatırlamaq istegen nahoş bir şeydir: Qırım hanları, 1550-1560 senelerinde İoann Groznıynıñ mülküni muasara etip ve, eñ soñu, 1571 senesinde I Devlet Girey Moskvanı temeline qadar yaqıp, Moskva knâzlarına çoq zarar ketirdi. Qırım hanı yalıñız üç saat içinde IV İonann Groznıynıñ yeñilmezligi aqqında efsaneni yoq etti, onıñ bir çoq oğulları ise daa çoq yıl devamında doğmaq üzre olğan imperiyağa raatlıq bermey ediler.

18-nci asırda Rusiye İmperiyası Qırım Hanlığını sadece bir territoriya olaraq zapt etmedi. Generallar, tarihnı yahşı bilip, moskvalılarnıñ eski bir duşmanını yoq ete ediler. 1774 senesinde Küçük-Kaynarca añlaşması tizilgende, o vaqıt Rusiyeniñ, añlaşmalarnı yerine ketirmemek hucur bir hasiyeti olğanını daa kimse añlamay edi, ve bundan doquz yıl keçken soñ Qırım soñ şekilde qolğa keçirilgen edi. Tarihnıñ tamam bu qısmını sizge alçaq boylu başlıq ve onıñ siyaset tehnologları iç bir vaqıt ikâye etmezler. Ve bunıñ kibi de, Qırımnıñ hristian ealisinde «qırımlı» musulmanlar ile iç bir vaqıt problemalarnıñ olmağanını ve olarnıñ yalıñız Aleksandr Suvorov 1778 senesinde Qırımdan hristianlarnı çıqarmağa başlağanda peyda olğanını ikâye etmezler.

Şain Girey Han, imperiyanıñ bir şeyler tüşünip çıqarğanını artıq tahmin ete edi, lâkin buña qarşı bir şey yapıp olamadı – Rusiye İmperiyasına eali degil de, territoriya kerek edi. 1770-nci yıllarda Qırım ealisi qararnen 500 biñ kişini teşkil etip, olarnıñ 92%-i «qırımlı» edi. 1793 senesine qadar Qırım ealisi dört qat (!) eksildi. Tamır halqınıñ ekseriyeti Türkiyege qaçtı. Tıpqı bunıñ kibi, 19-ncı asırda Rusiye İmperiyası Abhaziyadan abhazlarnıñ 80%-ini, yalıñız olar musulman olğanları sebebinden yaşağan topraqlarından çıqardı. Rusiye İmperiyasınıñ bütün kenar topraqlarında olğanı kibi, bu yerde de «slavânlar»nıñ mesken yerleri peyda olıp başladı, «yolaqlar» meydanğa ketirile edi, yani imperiyanıñ sıñırında, Rusiye ve Ukrainanıñ merkezlerden uzaq yerlerde yaşap imperiyağa sadıq olğan ve çarlar tarafından «busurmanlar»dan daa işançlı sayılğan sakinlerini yerleştirüv siyaseti ömürge keçirile edi.

Qırım ve «qırımlılar» tarihına bu daluv, Kyivde yarımada sadece coğrafiy ya da territorial birlem olmağanını, Qırımnıñ Rusiye Sovet Federativ Sotsialistik Cumhuriyetinden Ukraina Sovet Sotsialistik Cumhuriyetine berilmesi, belli derecede, kelmeşekler tarafından idare etilemegen territoriyanı qurtarmaq teşebbüsi olğanını, em de çarlıq ve sovet devirlerinde viranege çevirilgen soñ Qırımnı yalıñız «qırımlılar», yalıñız bu topraqlarda tamırı olğan ve 19-20-nci asırlarda em çarlar, em sovetlerniñ sürgünlerinden soñ vatanğa qaytuvnı azaplar çekip qazanğan halq tikley bilecegini niayet añlamaları içün kerek edi.

Kyivde 2004 senesine qadar Qırımnı ne yapmaqnı bilmey ediler. Men, dostlarım «qırımlılar»nıñ, olar Viktor Yuşçenkoğa umüt etkenlerini, Meclis oña qol tutqanını, o ise Aqmescitke uçaqnen kelgende ava limanından şeerge alıp barğan yolnıñ kenarında biñlerce adamlar turıp, prezidetniñ kelgenini selâmlağanlarını eslemedi. Men, «rus dünyası» vekillerinen printsipial olaraq ukrain tilinde laf etip, olarnıñ açuvı ve nefretini qozğatqan Qırımdaki dostlarımnıñ israrlığına taaciplene edim. «Qırımlılar», 18-nci asırdan soñ Rusiyege işanmaq olmağanını, onıñ aldatacağını yahşı añlap, özüni er vaqıt ukrainalı, Ukraina vatandaşları olaraq köstere ediler.

Elbette, Tavriya vilâyetini tüşünip çıqarmaq, Kyiv ukümetini ketirip qoymaq, yalı boyu zonasını tekmil satın alıp, Qırım plâjlarında «paraçıq» qazanmaq mumkün. Lâkin o zaman Ukraina ukümetiniñ Rusiye ukümetinden ne farqı bar? «Qırımlılar» öyle de, sözde Ukrainanıñki olğan Qırım ukümeti özüni Kyivden ziyade Moskvanen beraber olğanını köstergen, ve «rus dünyası», tamır halqını aşalap, özüni Qırım şeerleriniñ soqaqlarında bol-sal tutqan vaqıtsızlıq devrini başından keçirdiler.

Şimdi «öldürilmegen ayuvnıñ terisini» paylaştırmaq – boş bir meşğuliyettir. Lâkin zemaneviy tarih o qadar tez deñişe ki, yaqın yıllarda ve atta aylarda neler olacaq, Moskvada Qırımdaki işğalci ordusını ve evelden de Qırımnı qayğırmağan, şimdi ise bunı asla yapmağan «rus dünyası» vekillerini baqmaq içün para yetecekmi, belli degil. Lâkin kelecekni tüşünmegen siyasetçi ahmaq, Qırımnıñ inkişaf perspektivalarını kerçekten tasavur etmegen siyasetçi ise bundan ek qat ziyade ahmaqtır. Ve bu kelecek, «qırımlılar»nıñ qolundadır: öz toprağını nasıl tiklemek, nasıl inkişaf ettirmek ve neni ğayrıdan qurmaq kerek olğanını olar bile.

Diaspora – hususiy bir degerliktir. O ise – yalıñız Türkiyedeki qısmı – qocaman: Rusiye İmperiyası tarafından vatanından ayırılğan «qırımlılar»nıñ bir qaç million nesilidir. Ve bu, sadece insanlar degil, olar – tarihiy vatanınıñ inkişafına para yatırmağa azır olğan mutehassıs ve iş adamlarıdır. Lâkin Ukraina ukümetiniñ siyasiy iradesi olmadan bunıñ yapılması imkânsız. Çünki bu ukümet, asılında, Ukrainanıñ bölgelerini ve, hususan, Qırım kibi murekkep olğanlarını nasıl tiklemege bilmey. Türkiye iş adamları, iç şübhesiz, Tavriya vilâyetine para yatırmazlar.

Kyiv ne qadar susup tursa ve Meclisnen «ayın-oyun» yapsa, «qırımlılar»nıñ oña işançsızlığı da o qadar artacaq. Men bunı 2009 senesinde Yuşçenkodan soñ kördim. O vaqıt dostlarım ruhtan tüşmege ve Kyivge işanmamağa başladılar. Moskvağa ise olar çoqtan berli işanmay edi. Ukraina devletçiliginiñ ideologlarında, Moskvada olğan sindrom peyda olmaq mumkün ve o zaman Qırım adiy bir kenar toprağına çevirilecek.

Kyivde Tavriya vilâyetini böyle körelermi? Qırım ve onıñ tamır halqını neler beklegeniniñ añlayışı asıl da barmı? İşğal altında qalğan insanlarğa qol tutmaq içün nomenklaturağa qol tutuv ve qayğıruv körünişiniñ yapılması pek azdır. Boş vadeler bermek yerine kerçek işler yapmaq kerek. Aqiqiy statussız Qırımnı qaytarmaq mumkün, amma ğayrıdan tiklemek mumkün degil.

«Fikir» rubrikasında ifade etilgen fikirler, muelliflerniñ öz fikirlerini aks etip, muarririyetniñ fikrini er vaqıt aks etmey bileler