Mahsus Qırım.Aqiqat içün
Tanışlarım ve balalıq dostlarım maña Qırımdan bir qaç kün aynı bir sualnen mektüpler yaza – «bu ne demek?». Bu, olarnıñ Ukraina prezidenti Petro Poroşenkonıñ fevralniñ soñundaki çıqışına qarşılığı. Çıqışta o, evelâ, qırımtatarlarnıñ meselesi yaqın vaqıtta çezilecek, dep vade etti, ve ondan soñ olarnıñ kelecekteki statusını bildirdi – «milliy-medeniy muhtariyet».
Dostlarım: «İhtimal ki, bizim anayasa statusımız çezilecek, amma ne içün onıñ adı «milli-medeniy muhtariyet»?», – dep, şaşqın alda yazalar. Bu, qırımtatarlarğa öz tilinde laf etmek aqqı berilecek, lâkin olar öz taliylerini Kyivden munasip tasdiqlav almağance çezemeycekler, manasına kelemi? Adaletniñ tiklenmesi aqqında söz yürsetilse bile – bu, 1944 senesinde ğayıp etilgen mal-mülk ve topraqlarnıñ qaytarılmasımı, yoqsa yalıñız köy ve qasabalarğa tuvğan, tarihiy adlarnıñ qaytarılmasına quvanmaq izin berildimi?
Qırımda qırımtatarlarnıñ esamesini oqumağan işğalci ukümet tarafından teşkil etilgen «milliy-medeniy muhtariyet» endi bar
Ne içün Ukraina prezidenti muhtariyet aqqında fikir yürsetirken qırımtatarlarnıñ arzu-istekleri aqqında fikirlerini almadı, yoqsa Qırımtatar Milliy Meclisi Poroşenkonı raatsız etmek istemedimi? Yoqsa onıñ muşavirleri oña, Qırımda qırımtatarlarnıñ esamesini oqumağan ve taqip etken işğalci ukümet tarafından teşkil etilgen «milliy-medeniy muhtariyet»niñ endi bar olğanını bildirmedilermi? Onı eki yıl evel Aqmescitte ilân ettiler, qırımtatar faaliyetçisi Nariman Celâl ise bunı iza etti:
«Asılında Rusiye qanunlarına köre, biraz farqlı maqsatlar ve vazifeleri ile adiy bir teşkilât olğan nasıldır milliy-medeniy muhtariyetniñ meydanğa ketirilmesine men ukümetniñ, qırımtatarlar tarafından uzun vaqıttan berli ifade etilgen arzu ve talaplarnı nasıldır minimal seviyege indirmek ıntılışı dep qıymet kesem. Bu, bir taraftan, qırımtatar meselesini yatıştırmaq, diger taraftan ise ukümetniñ bir şeyler etip qırımtatarlarnı qayğırağanını köstermek ıntıluvıdır».
Demek, Kyiv aynı yolnı sayladı – qırımtatarlarğa ana tilinde laf etmege ve yırlamağa, milliy oyunlarını oynamağa ve milliy yemeklerini aşamağa izin bermek, Qırım, onıñ toprağı ve plâjlarını ise merkeziy ukümet idare etecektir. Ve, ğaliba, aqiqiy muhtariyetniñ tarafdarları ile Qırımnıñ azat etilmesinden soñ territoriyanıñ çabik ve effektiv bölünmesi aqqında hayal etkenler arasında şimdi endi sert bir qarşılıq peyda oldı. Odessağa er kes saip olamaz, turizm saasında ise er kes para qazanmaq istey, hususan Ukrainanıñ oligarhik iş yapqanlar arasında.
Daa 2015 senesiniñ iyülinde Poroşenko, Ukraina Anayasasında qırımtatar milliy muhtariyeti aqqında normalarnı qayd etmek kerekligi aqqında söyledi ve deputatlarnı devletniñ anayasasına munasip deñişmelerniñ kirsetilmesine qol tutmağa davet etti. Bu, Ukraina Yuqarı Radası tarafından 2014 senesi fevral 20 künü Qırım ve Aqyarnıñ Rusiye tarafından işğal etilmesi künü olaraq resmen ilân etilgen soñ yapılğan edi. Lâkin endi dört yıldan berli bir şey deñişmey. Yalıñız Qırımtatar Milliy Meclisiniñ eki rehberi Yuqarı Radada prezident fraktsiyasınıñ azaları olaraq otura ve tosat-tosat eñ yüksek seviyedeki resmiy tedbirlerde iştirak eteler. Muhtariyet meselesi öyle de çezilmedi.
Añlaşıla ki, er bir muqayese, yalıñız mevcut olğan vaziyetni añlamaq içün bir ıntılış kibi körünecek, lâkin eski çatışmalarnı çezüv tecribelerinde Qırım statusınıñ tayin etilmesi içün ğayet qıymetli örnekler bar. 2008 senesiniñ martında, Gürcistandaki ağustos cenkinden daa evel, Gürcistannıñ o vaqıttaki prezidenti Miheil Saakaşvili, işğal etilgen Abhaziyağa eñ keniş muhtariyetni teklif etti.
Muracaat, Suhumige yönetilgen barışıq tekliflerini közde tuta edi. O, ortaq iqtisadiy zonalarnı meydanğa ketirüv; abhazlarnıñ, Gürcistannıñ merkeziy ukümetinde temsilciligi ve şu cümleden anayasada qayd etilgen yañı bir vitse-prezident vazifesidir ki, o, Abhaziya ile alâqalı olğan bütün meseleler boyunca veto aqqına malik olacaq; ve ondan ğayrı umumiy gümrük saası kibi bir qaç maddeden ibaret edi. O vaqıt Saakaşvili: «Biz abhazlarğa bütün bu meseleler boyunca muzakerelerni deral ğayrıdan başlamaqnı teklif etemiz. Bütün bu meseleler boyunca çalışsaq, eminim ki, buzlar iricek. Aksi alda epimizni – Gürcistannı ve şu cümleden abhazlarnı – kelecekte dumanlı ve telükeler tolu istiqbal bekley», – dedi.
Bu teklifler, prezidentniñ çatışmalar boyunca mutehassıslar ile uzun sürgen aqıl tanışmalarından soñ azırlanğan edi. Mutehassıslar meseleni çezmek içün adiy olmağan, bir çoq noqtada bayağı telükeli olğan adımlarnı teklif ettiler. Saakaşvili: «Abhaz tarafı, «Gürcistannıñ iç bir istisnasız bütün merkeziy akimiyet organlarında» temsil etilmek kerek, Abhaziyağa, «parlamentte ve Gürcistannıñ diger organlarında garantiya etilgen temsilciliginden ğayrı» veto aqqı berildi», – dep qayd etti. Ondan ğayrı o, «sıñırsız muhtariyet»niñ ne manağa kelgenini añlattı: «Gürcistannıñ dağılması tışında bizim abhazlarnen beraber muzakereler yolunen çezemeycegimiz mesele yoq, ve men bunı ayrıca qayd etmek isteyim. Bütün diger meseleler – amelde sıñırsız muhtariyet, keniş federalizm, ve Gürcistannıñ merkeziy organlarında ğayet ciddiy temsilcilik – bütün bularnı olar (abhazlar – QA) garantiyalı olaraq ala bilecekler. Şu cümleden halqara garantlarnıñ iştiraki ve qol tutuvı ile.
Ekisi de işğal etilgen Abhaziya ve Qırımnıñ taqdirleri bir. Anda da, mında da Rusiye özüniñ imperatorlıq problemalarını başqasınıñ territoriyasını alıp, adamlarnıñ taliyleri ile oynap çezecek ola
O vaqıt Gürcistan prezidenti Rusiyege «çatışmanıñ çezilmesinde çatışma tarafı degil de, aqiqiy aracı» olmağa teklif etti. Kremlniñ cevabı belli – bir qaç ay soñra, ağustosnıñ başında, Rusiyeniñ 58-nci ordusınıñ qısımları Şimaliy Kavkazdan Tshinvali rayonına avuştırılmağa başladı. Ağustos 8-ge keçer gecesinde ise cenk başlandı. İhtimal ile, Gürcistannıñ Abhaziyağa «sıñırsız muhtariyet» aqqında şu mezkür teklifi, cenkniñ sebeplerinden biri oldı. Qırım, Abhaziya kibi, işğalniñ qurbanı oldı. Lâkin maqsatlar ve usul farqlı ediler. Abhaziyadan ealiniñ 60%-i olğan etnik gürciler quvuldı, lâkin abhazlar kene de etnik çoqluq olmadı. İşğal etilgen topraqta em yerli, em de Qarabağdan köçürilgen ermeniler çoqluqnı teşkil eteler. Añlaşıla ki, Rusiye ordusı, Gürcistanğa qarşılıq köstergen esas arbiy küç oldı.
Eki territoriya – ekisi de işğal etilgen Abhaziya ve Qırımnıñ – taqdirleri bir. Anda da, mında da Rusiye özüniñ imperatorlıq problemalarını başqasınıñ territoriyasını alıp, adamlarnıñ taliyleri ile oynap çezecek ola. Em abhazlar, em qırımtatarlar içün özlerini uydurılğan «mustaqillik» ya da «büyük Rusiye»niñ qısmı olaraq degil de, tiri dünyanıñ bir qısmı olaraq is etmek pek muim. Qırımtatarlar, eñ azından soñki yüz yıl içinde, başından az şey keçirmediler ki, şimdi asırlar devamında öz qollarınen işlegen topraqta añlaşılmağan bir status ile dağılıp yoq olsunlar. Lâkin 1944 senesinde sürgün etilgeninden soñ daa tolusınen özüne kelmegen halqnıñ kelecegini tayin etkende, duyğudaşlıq köstermekten ğayrı, siyasiy kontekstni de köz ögünde tutmaq kerek. Büyük qısmı ale daa ecdatları quvulğan yerlerde yaşay. Ve Türkiyede qocaman bir cemaatı bar. O, ananeleri, medeniyeti, ecdatlarınıñ tilini saqladı ve başqa bir devlette dağılıp, yoq olıp ketmedi.
Qırımtatar halqınıñ aqiqiy muhtariyeti – bu, yalıñız adaletniñ tiklenmesi degil, bu, büyük iqtisadiy potentsial, diasporanıñ qol tutuvı ve icrette doğsalar bile, göñüllerinde vatanınıñ sıcağını daima saqlağan admlarnıñ irade küçüdir. Qırımtatarlar şaşılacaq derecede istidatlı ve olarda, tarihiy adaletniñ tiklenilmesini, yani öz vatanılarında yaşap, onı Ukraina Anayasası çerçivesinde idare etmek arzu-isteklerine qol tutulmasını körmege aqları bar. Lâkin bu çerçiveler nasıl olacaq meselesi yalıñız Kyivde çezilmemeli. Qırımtatar diasporasınıñ iştiraki olmaq kerek. Ukrainlerniñ diasporası para toplap, Ukrainanıñ ordusına nasıl yardım etse, qırımtatarlar da Qırımnı ğayrıdan tikley bile ve onı Ukraina içindeki zemaneviy territoriyağa çevire bileler.
Añlaşılğanına köre, resmiy Kyiv, akimiyet vekâletlerini paylaşmağa ve, misal içün, kelecekte olsa bile, Qırım toprağınıñ dağıtılmasından vazgeçmege ne derecede azır olğanı boyunca öyle de bir fikirge kelmedi. Añlaşılğanına köre, Meclis, devlet strukturalarınıñ tesiri altında buluna. Prezident, ukümet ve parlament, indemeyip oturmağa azır olğanlarğa kvartiralar ve imtiyazlar berip, qırımtatarlarnı dörtünci yıl yuqlatalar. Şimdi, prezident tekrar yalıñız «milliy-medeniy muhtariyet» aqqında aytqan soñ Meclisniñ qararı endi qırımtatar cemiyetiniñ fikrine az tesir etecek, Qırımnıñ kelecekteki statusınıñ çezilüvinde qaçırılğan vaqıt ise qırımtatarlarnı daa radikal etecek. Kyiv, bir vaqıt muzakereler ve kompromiss qıdıruv yolunen çeçen meselesini çezmek istemegen Moskvanıñ tüşken qapqanı ile aynı olğan qapqanğa tüşeyata. Qırımnı, qırımtatarnıñ iştiraki olmadan, ğayrıdan tiklemege imkânsızdır. Lâkin qırımtatarlar Ukrainanıñ kelecekteki siyasetinde statist olmaq isterlermi?
«Fikir» rubrikasında ifade etilgen fikirler, muelliflerniñ fikirlerini ifade etip, muarririyetniñ fikrini er vaqıt ifade etmeyler.
