Vitaliy Cankoyets
Sözde «Qırım baari»niñ bütün adiseleri tuvğan şeerim Canköyge pek yaqın toqundılar. Bu şeer, «yeşil adamçıqlar» peyda olğan eñ birinci yerlerden edi.
Aqlımda olğanına köre, er şey böyle başladı. Ukrainada keçken «Leninlerniñ yıqıluvı», şeerimniñ sakinleri arasında nefret doğurdı. 2014 senesiniñ fevralinde bütün şeer ve rayonda, bizge Ğarbiy Ukrainadan banderacılar kelip, köylerde Lenin eykellerini yıqa ve provakatsiyalar yapalar degen emiş-demişlerler peyda oldı. Tamam o vaqıttan itibaren bu vaqialar inkişaf etip başladı.
Sanki şimdi olğanı kibi hatırlayım, 2014 senesi fevral 24-te bazarertesi künü şeerde, Canköyniñ merkezini zapt etmek ve Merkez meydanında Lenin eykelini yıqmaq içün Çoñğardan Qırımğa banderacılarnen tolu qırıq avtobus yol ala degen haber şeerde darqaldı. Bu, iş künü olğanına baqmadan, bir çoq işhaneniñ (ve şu cümledim men çalışqan işhaneniñ) rehberleri, provakatorlardan qorçalanmaq içün erkek işçilerge Merkez meydanında toplanmağa teklif ettiler.
Bu «qorçalav tedbiri»nde içkicilik pek cayradı. Milisler toplaşqanlarğa, toqtamayıp, umumiy yerlerde içilmez, dep tenbiyeley edi
Tabiiy ki, böyle qarar üstten qabul etildi ve bu sebepten onıñ ne işhanelerniñ rehberleri, ne de işçiler içün iç bir neticesi olmadı. Tedbir pek yahşı teşkil etildi, tamam Meydan örneginde: qızınmaq içün içinde ateş yanğan metiyler, tahta töşemeler ve şinalar. Şeer şurasınıñ bazı deputatları aş ve para ile yardım ete ediler. Yerli sakinlniñ bazıları qol tutmaq, bazılar ise sadece baqmaq ve resimge çıqmaq içün kele ediler.
Bu «qorçalav tedbiri»nde içkicilik pek cayradı. Milisler toplaşqanlarğa, toqtamayıp, adamlar olğan, umumiy yerlerde içilmez, dep tenbiyeley edi. Lâkin «Leninniñ qorçalayıcıları» dep adlandırılğan bu toplaşqanlar, rehberleriniñ imayesini duysa kerek, buña emiyet bermediler. Böyle etip üç kün keçti.
2014 senesi fevral 27-de ortada bir şeer şurası deputatınıñ (şimdi endi devlet şurası deputatınıñ) narası yañğıradı: banderacılar endi Hersonğa irişti, ve bu yerde turmaq yerine Çoñğarğa barıp, olarnı asıl da Qırımğa yibermemek, daa yahşıdır. İştirakçilerge yavaşçıqtan künde eki yüz hrivna berilecegi vade etildi. Aynı şu künü olar, «yeşil adamçıqlar» peyda oldı – Qırımnı «azat eticileri» Aqmescit şossesinden avtotehnikeanıñ büyük kolonna ile Canköyge keldi. Soñ bir qısmı Ermeni Bazarğa, diger qısmı da Çoñğarğa, özüne o vaqıt endi «Canköy şeeri ve Canköy rayonınıñ özüni mudafaası» degen «qaravullarımızğa» kettiler. O vaqıttan başlap trassa qapatıldı.
Şeer ve rayon sakinleriniñ büyük qısmında quvançtan başları kökke tiydi. Maña oşağan küçük qısmı ise susıp qaldı ve közge körünmez oldı
O andan itibaren, azırlanğan referendum aqqında emiş-demişler darqalıp başladı, ve tezden olarnı telekanallar ile gazetalar tasdiqladı. Ondan soñ Ukraina kanallarını söndürip, Rusiye kanallarını çalıştırdılar. Şeer ve rayon sakinleriniñ büyük qısmında quvançtan başları kökke tiydi. Maña oşağan küçük qısmı ise susıp qaldı ve közge körünmez oldı.
«Özüni mudafaa»nıñ nufuzı kettikçe arttı, azalarınıñ sayısı, maña köre, geometrik progressiyada ösip başladı. Bizde, Canköyde, çalışmağan kişi, hususan yaşlar arasında, pek çoq. İşte olar episi «vatanperver» olıp, Canköyni, özleriniñ qırq avtobusında öyle de kelip çıqmağan hayaliy banderacılardan qorumağa saf-saf turdılar.
Tabiiy ki, adamlar «özüni mudafaa»ğa boştan quru barmaz edi, er şeyni para çezgen edi (anda kerçekten ürmetke lâyıq, ğayeli insanlar pek az edi)
Tabiiy ki, adamlar «özüni mudafaa»ğa boştan quru barmaz edi, er şeyni para çezgen edi (anda kerçekten ürmetke lâyıq, ğayeli insanlar pek az edi). Ve aytışlarğa köre, ufaq para degil. Martnıñ başında şeerimizdeki vaziyetni tasavur etip olamazsıñız. Evelden parası olmağan, arada-sırada qazanğanları ile keçingen, sabıq ve o künki içkiciler ve narkomanlarnıñ qoluna akimiyet berilip başladı. Olar içün militsiya yoqqa çevirildi. İstegenini yapa ediler. Dümen başında sarhoş olıp, «Rusiye içün!» qıçırıp, şeerniñ merkeziy soqaqları boyunca maşinalar üstünde yüre ediler. «Özüni mudafaa»nıñ yerli barlar ve kafelerde qavğa çıqarmağan künü olmadı. Atta (o vaqıt militsiyada çalışqan dostumnıñ aytqanına köre) bir kere böyle bir adise olıp keçken edi: olar aqşam keç vaqıtta patrul olıp kete ve rayon icra komiteti binasınıñ yanında «özüni mudafaa»cılarınıñ turıp, acet körgenlerine şaat olalar. Tabiiy ki, militsiya patruli olarnı tenbiyeledi ve huliganlıq içün yaqalaycaq edi. Lâkin olar, bir toqunıp baqıñız ki, bizlernen degile de, rehberlerimiznen laf eteceksiñiz, deyler. Böylelikle, bizde milis ekinci planğa keçti. Ve bu aqta ayrıca söylemek kerek.
Evelden «yeşil adamçıqlar» şeerimizni kenardan keçip, yalıñız Çoñğar ve Ermeni Bazarda (Armânskte) turğan olsalar, bir mart gecesinde şeerimizde de peyda oldılar. Belli olmağan sebepten dolayı birinci qatta camlarnı qırdı, şeer şurasını zapt etti ve Ukraina bayrağını Rusiye bayrağına deñiştirdiler. O vaqttan başlap olar şeerde daimiy bulunmaq içün qaldılar.
«Yeşil adamçıqlar» peyda olğan soñ milis temelden deñişti. Evelden «özüni mudafaa»nıñ faaliyetine bir şeyler etip qarşılıq köstergen olsa, endiden soñ çetke çekildi. «Özüni mudafaa»nıñ yüksek maneviyattan kelgen areketlerini közetken o arqadaşımnıñ sözlerine köre, militsiyanıñ hadimlerine şöyle buyurıldı: Kyivden emirler olmağanı içün neytralitet küteceksiz, provakatsiyalarğa cevap bermeyceksiz, qanun çerçivesinde «özüni mudafaa»ğa qol tutacaqsız.
Yani «özüni mudafaa» şeerde uquq qoruv boyunca faal rolüni üstüne aldı («özüni mudfaa» kimden ibaret olğanını köz ögüne alsañız, aqiqatta bu, nasıl bir uquq olğanını añlaydırsız). Daa soñra, referendumnıñ künü tayin etilgende, militsiyağa, «yeşil adamçıqlar»ğa şeerniñ eñ muim obyektlerini qorumağa yardım etmek emiri berilgen edi. Bundan soñ olar şay da beraber nevbet tuttı: eki milis hadimi ile eki «yeşil adamçıq» (eñ azından şeer şurası ve «Ukrtelekom»da böyle edi). Referendumdan soñ militsiyanıñ aman-aman bütün hadimleri Ukraina pasportlarından vazgeçti ve, az sayıda istisnalar ile, bütün erkânı, Ukrainağa hainlik etip, Rusiyege keçti.
Canköyde Ukrainağa qol tutqan eki tedbir keçti. Lâkin bu tedbirlerniñ iştirakçileri Rusiyege qol tutqanlardan pek çoq şey körmek zorunda qaldı...
Canköyde Ukrainağa qol tutqan eki tedbir keçti. Lâkin bu tedbirlerniñ iştirakçileri Rusiyege qol tutqanlardan pek çoq şey körmek zorunda qaldı. O qadar zeer ve nefret ki, tasavur etmek bile qıyın. Lâkin bütün faal adamlar, Canköyniñ daa küreşecegini añladılar.
Ve işte «çoq beklenilgen» referendum künü keldi. Azman bir saylav aldı teşviqat ötkerildi, devlet organlar bile qatıldı (misal içün, nazirlikler özlerine tabi muessiselerge, Rusiyedeki yaşayşnıñ güzelligi, anda aylıqlarnıñ qocaman olğanı aqqında veraqalar yollap dağıta ediler).
Pek çoq kişi inandı. Olar içün bu, kerçekten de bayram edi. Mende, Putinge qarşı olğan bu «umumhalq sevgisi»nden ve onı ifadelev tarzından yüregim bulana edi. Bu vakhanaliyada iştirak etkenlerniñ episinde olğan şu çılğın baqışlarını körmeli ediñiz.
Hatırlayım ki, dayanamadım, evge kelip, balkonımda Ukraina bayrağını astım
Hatırlayım ki, dayanamadım, evge kelip, balkonımda Ukraina bayrağını astım. Anamnen babam körgende onı alıp taşlamaqnı talap etip başladılar. Olar mende Rusiyeniñ tarafını tuta, olarda bayram, men ise olarğa onı bozam. Şimdi endi er şey yatıştı, davalı mevzularğa toqunmaymız, amma o vaqıt anamnen babam ile pek qavğalaştıq. Anam, bayraqnıñ odamda asuvlı qalacağına boyun egdi.
Amma keliñiz, referendumğa qaytayıq. Bizim bölügimizde referendumnı «özüni mudafaa», qararnen on kişi qorumaqta edi. Milislerni anda körmedim. Tanışım saylav komissiyasınıñ azası olıp çalışa edi, bu sebepten bölügimizdeki neticeni ve iştirak seviyesini bilem (amma belli bir sebeplerden dolayı aytıp olamayım). Böyle alçaq iştirak seviyesine başta taaciplendim, lâkin soñundan añladım. Çünki menim bölügimde pek çoq qırımtatar yaşay. Olar bu referendumğa itibar etmediler.
O vaqıttan soñ böyle de yaşaymız. Adamlar vade etilgen aylıqlarnı öyle de körmedi. Bunıñnen beraber, şunı da aytmalıdır ki, 2014 senesiniñ iyün-noyabrinde büdjetten aylıq alğanlarda aylıqlar bayağı yahşı edi. Lakin bunı, pek sade añlatmaq mumkün: Ukrainadan berilgen aylıqlar bar edi ve olarğa Rusiyeden berilgen para qoşula edi. Neticede yahşı bir para olıp çıqa edi. Bazarlar ile tükânlarda da fiatlar daa ösmegen edi. Er şey yahşı edi, adamlar bunı begene ediler.
Ondan soñ er şey surat ile bozulıp başladı. Artıq 2015 senesiniñ yanvar-fevral aylarında aylıq yoq edi. Büdjette para er kecke yetmey, dey ediler. Bir aydan soñ adamlar birinci Rusiye aylıqlarını alğanda ise, keyfleri bozuldı. Onıñ miqdarı eki qat eksildi, bazılarda ise ondan da ziyade, fiatlar ise bir yerde turmay edi. Aylıqlarını büdjetten alğanlar memnüniyetsizliklerini açıqtan bildirip başladılar. Olarnıñ Aqyarda isyan etkenleri aqqında haberlerini er kes oqudı. Lâkin şimdilik iç bir netice yoq. Kim ne aytsa aytsın, aylıqlar ve fiatlar meselesi fena.
Şimdi Canköy pek arbiyleştirilgen şeer oldı. Er adımda Rusiye arbiyleri rastkele
Şimdi Canköy pek arbiyleştirilgen şeer oldı. Er adımda Rusiye arbiyleri rastkele. Canköy sakinleri episi meşhur Rusiya içkiligini körip, qandı. Bunı endi eşitmekçe degil de, öz közümiznen körip bilemiz.
Ne olsa olsun, er şeyde Ukrainanı qabaatlamaq adet oldı. Qırım ukümetiniñ bütün muvafaqiyetsizliklerinde Ukrainanıñ ve biraz da AQŞnıñ ayıbı bar. Adamlar, ukümetniñ deñişmegenini ale daa añlamadılar. Aynı şu regionallar öz yerinde otura, aynı şu sabıq regionallar evelden hırsızlağan kibi şimdi de hırsızlaylar. Lâkin yoq, ayıp banderacılardadır, olar ale daa provakatsiyalar yapa.
Büdjetni pek yahşı «pıçalar». Misal içün, suv pompalav stantsialarını tamir etip, olarğa bir talay para ketkenini yazdılar. Bunı, Şimaliy Qırım kanalında suvnıñ olmaycağını bile-bile yaptılar. Ya da, çiftçilerge ekincilik ve bağcılıqnı taşlap, qoçqarlarnen qoylarnı beslemege başlamaqnı teklif ettiler – yoqsa, topraqnı suvarmağa suv olmasa, boş tursınmı?
Ukraina qurğan pek güzel vokzal şimdi kimsege kerekmey, çünki trenler Canköyge endi qatnamay.
Keçken aftada Konstantinov aytqan kibi, yatırımlar bizge özen olıp aqa. Lâkin olar ne içündir körünmey
Konstantinov aytqan kibi, yatırımlar bizge özen olıp aqa. Lâkin olar ne içündir körünmey.
Adamlar kene de tüşünip başladı, pek çoqunıñ közü açıldı. Evelden aşırı «rusçu» olğanlar şimdi yımşadı ve qarşı tarafınıñ sözlerini eşitip başladılar. Pek çoq kişi, Ukraina pasportını saqlap olğanına quvana. Vaziyet deñişe. Lâkin Qırım sakinleri yerine saylav yapıldı, ve Ukrainağa Qırımnı keri qaytarmaq pek ağır olacaq. Yahşı bir dostum aytqan kibi: «Evelden biz Qırımnıñ araba qapısı edik, şimdi ise imperiyanıñ qıçı oldıq».
Vitaliy Cankoyets, Qırım sakini
«İşğalniñ şaatları» rubrikasında ifade etilgen fikirler muelliflerniñ noqtai-nazarını ifade etip, muarririyetniñ noqtai-nazarını mutlaqa efade etmey bileler.
Bu metin birinci kere 2015 senesiniñ martında derc etildi.
Körgeniñizni ve bilgeniñizni paylaşıñız, bizge krym_redaktor@rferl.org e-mail adresine yazıñız. Körgeniñizni ve bu hususta bilgeniñizni ikâye etiñiz, keliñiz, beraberlikte tarihnıñ bozulmasına yol bermeyik!
