«Cenk… O, nasıl bir şey? Bu sualge cevap bermek pek ağır, belki de mümkün degildir. Er kes içün o, özüne has, hususiy edi… Cenk vaqtında er kes asker edi, er kes işçi edi, çünki cenk iştir… Ağır, insannı taqatsız qaldırğan iştir». Bu, as uçucı Emir-Useyin Çalbaşnıñ sözleri. Onıñ 100 yıllıq yübileyi bu künlerde qayd etile.
O, Qırımda 1918 senesi yanvarniñ 5-nde (diger malümatqa köre, 6-sında) Aluşta rayonınıñ Şuma köyünde zengin olmağan çoq balalı qorantada doğdı. Emir-Useyinniñ babasında tütün tarlası, bağ ve bağça bar edi. Oğlan, qorantasına yardım etmek içün olarda balalıqtan başlap çalıştı. Ondan ğayrı, olarda sığır bar edi. Ve oğlan, yedi yaşından başlap, tuvğan köyünden Aluştağa altı kilometr uzaqlıqqa cayav qatnap, satmaq içün bidonnen süt taşıy edi.
Oğlan başlanğıç mektepte yahşı oqudı. Eki yıllıq programnı bir yılda keçti. 1931 senesinde köy mektebiniñ dört sınıfını bitirip, Aluştanıñ yedi yıllıq mektebine oqumağa kirdi. İnternatta yaşadı. Asılında bu, onıñ öz başına yaşavınıñ başlanğıçı edi. Oquv oña qolay kele edi. Emir-Useyin hususan matematika, fizika, himiya ve coğrafiya kibi daqiq fenlerni seve edi.
Çalbaş «Uruş ile buğavlamaq» adlı hatırlavlar kitabında, ömürinde ilk sınavlardan keçkeni aqqında böyle ikâye ete edi: «Em yaşamaq, em oqumaq qolay degil edi. Lâkin tezden daa ağır oldı. 1933 senesi pek ağır yıl edi. Ülkede kene açlıq başlandı. Bizler, mekteplilerge internatta künde yüz gram ötmek ve üylelik şingen bir şorba bere ediler… Artıq pek çoq arqadaşlarım, mektepni taşlap, sanatoriylerge aşçı yardımcısı olıp işke kirdi ve böylelikle ğıdalanuv meselelerini çezgen ediler. Men çoq dayandım, arqadaşlarımnıñ, olar kibi yapmaq davetlerini red ettim, lâkin eñ soñu sabırım yetmedi. Mektepni taşlap, «Metallist» sanatoriyine aşçı yardımcısı olıp işke kirdim. Üç-dört kün keçken soñ çalışqan yerime oquv işleri mudiri kire (men oturıp, qartop artlay edim) ve yanıma kelip, soray:
– Sen mında ne yapasıñ?
– İşte qartop artlayım, – deyim oña.
– Ya seniñ yerinde mektepte kim oquycaq?
Men başımnı aşağı aldım ve indemeyim. O, turdı, turdi, soñ üstüme cekirip başladı:
– Def ol mından, bu yerde qoquñ bile qalmasın, deral mektepke qayt! –dep, yaqamdan tutıp, boynuma bir şamar yandırdı ve soqaqqa itep çıqardı. Men ne söz qaytardım, ne qarşılıq kösterdim, atta çalışqan yerimde esap-kitap yapmayıp, mektepke qayttım. Bunı hatırlar ekenim, meni mektepke qaytmağa, yani doğru yolnı seçmege mecbur etkeni içün bizim oquv işleri mudirimizge ale bugün minnetdarım».
Meni mektepke qaytmağa, yani doğru yolnı seçmege mecbur etkeni içün bizim oquv işleri mudirimizge ale bugün minnetdarım
Emir-Useyin mektepni bitirgen soñ Aqmescitteki avtomobil yolları tehnikumına kirdi. Lâkin anda yalıñız eki ay oqup, demiryol oquv yurtuna oqumağa kirdi. Oquv yurtunı bitirgen soñ arbiy gemilerde elektrik olaraq çalışıp başladı. İş romantik edi. O, Aqyar deñiz zavodınıñ işçileri brigadasınen beraber sıq-sıq arbiy gemilerge bara edi. Yaqın yerde Qaçı uçucılar mektebi olğanı içün yigit sıq-sıq arbiy uçaqlarnıñ uçuşlarını seyir ete edi.
Yigit aman-aman er kün uçaqlarnıñ uçuşlarını seyir ete, şeerniñ soqaqlarında sıq-sıq uçucı formasında adamlarnı rastketire edi. Emir-Useyin, şoför zenaatına saip olıp, resmiy şekilde teşkil etilgen işke alınuv boyunca Keriçke bardı ve anda qurulayatqan «Azovvodstroy» deñiz zavodında yük maşinasında çalışıp başladı.
Bir kün zavodğa meşhur arbiy deñeyici uçucı Vladimir Kokkinaki keldi. Emir-Useyin onı öz maşinasınen kezdirdi. Yigit oña uçucı olmaq arzusı aqqında ayttı. Kokkinaki oña komsomol komitetinden Keriç aeroklubına yollanma almasını tevsiye etti. Böylelikle, 1938 senesinde o, komsomol komitetiniñ yollanması ile Keriç aeroklubınıñ kursantı oldı. Ve tezden meşhur Qaçı uçucılar mektebine oqumağa kirdi.
Daa soñra Çalbaş özüniñ ilk mustaqil uçuşını böyle hatırlay edi: «İnsan birinci kere uçaqnen uçqanda, birinci kere mustaqil uçuş yapqanda neler is etkenini tasvir etmek ve aytıp bermek pek, amma pek qıyın. Er bir uçucı birinci uçuşınıñ bahtını yaşadı. Ve birinci kere özü avalanıp, özü qonğanı er birimizniñ aqlında ömürlik qaldı. Bu an er bir uçucınıñ aqlında silinmeyip qalacaq… Ömüriñde birinci mustaqil uçuşıñ yapıldı. Demek, uça bilesiñ ve uçacaqsıñ, sen yer yüzünde eñ bahtlı adamsıñ!».
Qaçı mektebinde Çalbaş Stalinniñ oğlu Vasiliy ve Vatandaş cenkiniñ qaramanı Mihail Frunzeniñ oğlu Timurnen beraber oqudı. Oquv başlağanından eki-üç kün keçken soñ o, alçaq boylu bir kursant, qara saçlı, kesmentik yigitke diqqat etip, onıñ qırımtatar olğanını tahmin etti. Ve aqlı olıp çıqtı – alupkalı olğan bu yigitniñ adı Amethan Sultan edi.
Çalbaş özü bunı böyle hatırlay: «Biz onen birinci künden başlap qaviy ve uzun muddetke dost oldıq. Beraber birinci otrâdğa tüştik. Bahtımızğa bir uçuş grubunda bulunıp, ekimiz de uçmaqnı İ-16 uçaqlarında bir instruktordan ögrendik. Grubumız 17 kişiden ibaret edi. Meni grupnıñ büyügi tayin ettiler. Bizge oquv qolay kele edi. Doğrusı, Amethan nazariy talimni pek sevmey edi. Lâkin uçuş taliminde birinciler sırasında edi. Ve atta arbiy uçaqlarda mustaqil surette biz birinciler sırasında uçuş yaptıp, oquvnıñ soñuna qadar iç bir zorluq çekmedik ve uçuş işinde iç bir mesele ile qarşılaşmadıq». Kelecekte Sovet Birliginiñ eki defa Qaramanı olacaq Amethan Sultannen dostluğı bütün ömür boyu devam etti…
Cenk başlağan soñ Qaçı uçucılar mektebi Saratov vilâyeti Volın rayonındaki Krasnıy Kut şeerine keçirildi. Çalbaşnı cebhege yolladılar. Anda o, İ-16 ve La-5 qırıcı uçaqlarda uçtı. Merkeziy cebhe erkânında bulunıp, Moskva üstündeki avanı qorçaladı, «Oröl-Kursk» operatsiyası ve Smolensk oğrundaki uruşlarda iştirak etti. 1943 senesinde Moskvada arbiy uçucılarnı azırlamaq içün mahsus mektep açıldı. Komandanlıqnıñ emirinen Emir-Useyin Çalbaşnı paytahtqa yolladılar.
Onıñ arbiy hasiyetnamesi eksiksizdir. Mukâfatlav veraqalarından birinde böyle oquymız: «Çalbaş arqadaş içün maqsatqa irişmek içün avada bir mania yoqtır. Eñ murekkep allarda Çalbaş arqadaş iç bir vaqıt öz üstündeki kontrolini coymay. Er vaqıt ğalip olıp çıqa ve ondan ğayrı arqadaşlarına yardım ete. Soñki ay içinde YAK-1 uçağını eñ mukemmel şekilde menimsedi ve şimdi arbiy vazifelerge onda uça. Aynı bunıñ kibi, İ-16 uçağında gece uçuşlarını yahşı etip menimsedi. Cebhede bulunğan muddet zarfında onda iç bir uçaq bozuluvı ve bunıñ kibi de iç bir uçuş qaideleriniñ bozuluvı olmadı. Uçaqnı idare etüv tehnikası alâ derecede. Şahsen 1 ve grupta 3 duşman uçağını urıp yıqtı… Siyasiy ceetten bilgili, intizamlı, Büyük Vatan cenkiniñ ketişatını közete, turmuşta alçaqgöñülli»…
Cenk yıllarında o, 360 arbiy uçuş yaptı. Avadaki uruşlarda şahsen 11 ve gruplarda yapılğan ava uruşlarında 6 duşman uçağını yıqtı. Eki kere yaralandı. Cenk meydanlarında köstergen cesaret içün Çalbaş eki Qızıl Yıldız ve Qızıl Bayraq nişanı, Aleksandr Nevskiy ve II-nci derece Vatan cenki nişanları ile bir qaç medalnen mukâfatlandı.
O, Moskva üstündeki avada yapılğan 1944 ve 1945 paradlarınıñ iştirakçisidir. Cenkten soñ o, zemaneviy, sesten süratlı uçaqlarnı idare etti. 10 yıl reaktiv qırıcı-toqtatıcılarda uçtı. Uçaqta cemi olaraq 3000 saat ava uçuşı yaptı.
Emir-Useyin Çalbaş pensiyağa çıqqan soñ 10 yıldan ziyade Kyivdeki Aliy arbiy avacılıq-muendislik oquv yurtunda çalıştı.
Cenkleşmege, vatannı qorçalamağa, qırıcı uçucılarnı ögretmege aqqım bar edi, lâkin öz vatanıma qaytıp olamay edim
Ordudan istifa etken soñ polkovnik, birinci sınıf uçucı Emir-Useyin Çalbaş yıllar devamında Kyivde yaşadı. Bugün buña inanmaq qıyın, amma cenk qaramanınıñ 1970-1980-nci yıllardaki vatanğa qaytmaq teşebbüsleri ep muvafaqiyetsiz edi. O, maña keder ile böyle bir adiseni aytıp berdi: «İstifa etip rezervge keçirilgenimden evel vatanıma qaytmağa izin berilmesini rica etip dört kere muracaat ettim ve er defasında aynı cevap aldım: «Elbette, siz cenkleştiñiz, aq qazandıñız, amma biz sizni Qırımda resmen qayd etip olamaymız». İstifadan soñ orduğa çağırılğan yerge qaytuv aqqında qanun (men orduğa Keriçten çağırıldım) menim içün keçerli degil edi. Cenkleşmege, vatannı qorçalamağa, qırıcı uçucılarnı ögretmege aqqım bar edi, lâkin öz vatanıma qaytıp ve ömürimniñ qalğan qısmını doğğan ve ösken toprağımda keçirip olamay edim».
Yalıñız 2003 senesinde 85 yaşında Emir-Useyin Çalbaş niayet tuvğan Aluştasına qayttı. Lâkin vatanında pek az yaşadı.
Meşhur uçucı Emir-Useyin Çalbaş 2005 senesi ağustosnıñ 6-sında tuvğan Qırımda vefat etti. O, Aluştada Qaramanlar Alleyasında defin etildi.
