Rusiyege qarşı sanktsiyalar sadece devam ettirilmek degil de, Qırımnıñ azat etilmesine qadar, daa da şiddetleştirilmek kerek – Çubarov

Qırımtatar Milliy Meclis reisi Refat Çubarov Radio Svodağa bergen intervyüsında dedi ki, Rusiyege qarşı qullanılğan sanktsiyalar, bu devlet öz ordularını Ukrainadan çıqarğanına qadar ve Ukraina bütün ukrain-rus sıñırını öz nezareti altına alğanına qadar, devam ettirilmek ve atta şiddetleştirilmek kerek. Bunen beraber Çubarov dey ki, Rusiyege qarşı sanktsiyalarğa Türkiye akimiyetiniñ qoşulmağanı, amelde bu devlet AB erkânına qabul etilmegeninen bağlı. Aynı zamanda, onıñ sözlerine köre, eñ müimi – Ankara Ukrainanıñ topraq bütünligini tasdiqlap, Donetsk ve Lugansk vilâyetleriniñ işğal etilgen qısımlarında ve Qırımda ukrain suverinitetini qabul etmekte. Çubarov, ayrıca, Ukraina erkânında qırımtatar muhtariyetiniñ tesis etilmesine dair Ukraina Esas Qanunına teklif etilecek deñişmelerni ve tasil aqqında yañı qanunnı izaatlatı.

– Cumaertesi künü ABD Devlet Departamentiniñ Ukraina suallerinden mesüliyetli olğan mahsus temsilcisi Kurt Volker ve Rusiye prezidentiniñ yardımcısı Vladislav Surkov arasında olıp keçken körüşüv aqqında soramaq ister edim. Bu körüşüv Sırbistanda ötkerildi. Ve körüşüvden evel siz şübecilik bildirgen ediñiz. Kurt Volker, Rusiye tarafından işğal etilgen Qırımda esir alınğan qırımtatarlarnı nasıl etip azat etecegi, sizge meraqlı olğanını söyley ediñiz. Körüşüv olıp keçken soñ iyimserlik iss etmediñizmi?

– Bu körüşüvniñ tafsilâtını daa ögrenmedik. Zanımca, Volker, rus tecavuzınen bağlı bu meselelerniñ çezilmesine dair Amerika Birleşken Devletleriniñ yanaşmasını bildirgendir. Surkov ise, öz tarafından ya da Putinniñ tarafından, qatlanamaycaq parametrlerni belgilegendir, dep belleyim. Ve bunen, tüşünip taşınmaq içün, tarqalıp ketkendirler. Menim içün müim olğanı – kelecekte de eki mesele biri birinden ayırılmasın, ve artıq yekâne formula olaraq birleştirilsin. Yani Donetsk ve Lugansk vilâyetleriniñ işğal etilgen qısımlarında Ukrain suverenitetiniñ ğayrıdan tiklenilmesi, ve aynı zamanda, vaqıtınca işğal etilgen Qırımnı da Ukrainanıñ nezaretine qaytarılması aqqında söz ketmeli. Bizim ortaqlarımız, bu eki vazife beraberlikte baqılsın dep, bu formulanıñ qullanıması içün ne qadar israrlı olmaq azırlar, bunı daa bilmeymiz. Amma, fikirimce, biz – Ukraina içün, bu pek müim, devletimizniñ kelecekteki inkişafı bunen bağlıdır.

– Ukrainanıñ özünde buña azırlarmı? Cuma künü Donbassnıñ azat etilmesi aqqında qanun Yuqarı Radada büyük tartışmalarnen qabul etile edi. Aytıla edi ki, prezident sizge vade etken, bu umumiy qanunğa Qırımnıñ da azat etilmesine dair sözler kirsetilecek. Böyle de olacaqmı ve, eger de olsa, bu qanun nasıl şekilni alacaq?

– Rusiyeniñ ücümları başlanğanından berli keçken yıllar devamında bazı adımlar atılğan edi. Ve, belki de, olarnıñ cümlesi yeterli qadar tüşünülgen olmağanını bügün köre bilemiz. Amma aynı zamanda şunı da qayd etmek kerekmiz ki, alınğan qararlar, hususan 2014 senesi, o zamannıñ şartlarına uyğun edi. Meselâ, birinci Minsk añlaşmaları, ekinci. Çünki olar cenkniñ şu ateşli künlerini mümkün olğanı qadar tezce yekünlemek içün kerekli edi. O vaqıt devletimiz ögünde bam-başqa telükeler turmaqta edi. Kim ne aytsa da, bu 3 yıl devamında Ukraina pek deñişti, hususan arbiy saada, ukrain ordusınıñ quvvetlenmesinde. Şunıñ içün bizler mıtlaqqa öz ortaqlarımıznı qandırmaq kerekmiz ki, bazı añlaşmalar bügünge artıq öz vazifesini endi becergen, ve biz olarnıñ şekilini deñiştirmelimiz. Minsk añlaşmalarından çekilsek, sanktsiyalar sistemasını bozğan olurmız ve saire, degen bu kibi iddialarnı, şahsen özüm, qabul etmeyim ve bunı prezidentke de, başqa ukrain siyasetçilerine de ayta bilem.

Mesele şunda ki, ukrain siyasetinde farqlı yanaşmalar bar, bu kerçektir. Aqılıñızdamı, meselâ, 50 yılğa Qırımnı Rusiyege «icare qullanuvına» bere bilemiz degen soyları da bar edi, adı çıqqan Artemenko, ve böyle başqa deputatlar da olğan edi. Donbasstan ve Qırımdan vazgeçmege mümkünmiz, degen soyları da bar. Şükürler olsun, olar ukrain cemiyetinde çoqluqnı teşkil etmey. Bu sebepten ukrain siyasetçileri arasında, Ukrainanıñ bütünligi ğayrıdan tolusınen tiklenilmese, devletimiz kelecekte de yañı, belki de, daa büyük telükelerge rast kelecek, degen fikir hakimdir.

Şunıñ içün de işanam ki, belli bir basamaqta bütün ortaqlarımıznı inandırıp, bizler Putinnen qonuşıp, aynı zamanda tek bir problemanı muzakere etip başlarmız. Bu problema – rus ordularınıñ ukrain topraqlarından çıqarılması ve bizim sıñırlarımızğa, bu cümleden Qırımğa, nezaretimizniñ qaytarılmasıdır. Şimdi bu qıyındır. Ayrıca, menim añlağanıma köre, ve men bu yerde samimiy olıp qonuşam, cümle ortaqlarımız azır degildir, bunıñ kerekligini añlasalar da, Rusiyenen pragmatik tarzda, sert tilde qonuşmağa azır degiller.

– Keçende Avropa Parlamenti istilâ etilgen Qırımda insan aqlarınıñ bozıluvına dair rezolütsiya qabul etken edi. İşbu beyanat bayağı sert edi ve Rusiyege qarşı sanktsiyalarnı devam ettirmege ve küçlendirmege çağıra. Fikiriñizce, böyle vastanen Rusiyeni masa başına oturtıp Qırım meselesini muzakere etmege zorlamağa mümkünmi?

– Bügün er angi çağıruvlar, rezolütsiyalar, Rusiyege yapılğan muracaatlar, zaruriy olsalar da, kerekli vazifeni eda etmey, çünki bu muracaatlarğa qulaq asmamaq içün Rusiyeniñ küçü ep daa yete.

Yani bugünde-bugün mevcut olğan sanktsiyalar, Rusiyeni Ukrainağa, ve, belki de, başqa qomşularına daa çoq ücüm etmekten toqtamaq içün yeterli edi, amma Rusiyeni halqara uquq sıñırlarına qaytmağa mecbur etmek içün yeterli degil. Bu sebebten Avropa Parlamentiniñ rezolütsiyasında sanktsiyalarnıñ devam ettirilmesine dair seslendirilgen fikir pek doğrudır.

Amma bazı yetekçi ğarbiy siyasetçilerniñ fikirlerine ters keledir, çünki olar deyler ki, sanki, Ukrainanıñ şarqında vaziyetniñ al etilmesine doğru atılğan adımlar sanktsiyalarnıñ bir qısımını lâğu etmek içün sebep ola bile, ve ancaq Qırımnıñ istilâsından soñra qabul etilgen sanktsiyalar qalmaq mümkün. Bu kibi ekinci yanaşma çeşitiniñ qabul etilmesi mümkün degil. Sanktsiyalar sadece devam ettirilmek degil de, kerçekten, arttırılmaq ve daa ziyade şiddetleştirilmek kerek – Qırımnıñ azat etilmesine qadar.

– Bügün Türkiye prezidenti Recep Tayyip Erdoğan Kyivge, strategik şuranıñ toplaşuvına kelgen. Ukraina ve Turkiye arasındaki bu munasebetlerni kerçekten strategik olaraq qabul etmege mümkünmi, hususan Qırım meselesinde. Çünki, bilemiz ki, Türkiye Rusiyege qarşı sanktsiyalarnı qabul etmedi, iqtisadiy işbirlikni devam etmekte. Türkiyeniñ gemileri işğal etilgen Qırımğa kele. Qara deñiz tübünde gaz borusı qurula.

– Birinciden, ve bu eñ müimi, o Ukrainanıñ topraq bütünligini tasdiqlağanı, Donetsk ve Lugansk vilâyetleriniñ işqal etilgen qısımlarında ve Qırımda ukrain suverinitetini qabul etkeni içün, Türkiyege minnetdar olmalımız. Bu yerde Türkiye Rusiyege qarşı çıqa. Amma, kerçekten, Türiye Avropanıñ sanktsiyalarına, halqara sanktsiyalarğa qoşulmadı, ve bu kibi meselelerniñ çezilmesinde özüne has noqta-i nazarı bar olğanını ayta.Türkiye ne sebeplerden böyle davranğanını muzakere etmek içün vaqıtımız yeterli olmaz, dep tüşünem. Amma, zanımca, sebeplerden biri – Türkiye on yıllar devamında Avropa Birliginiñ azası olmaq içün tırışqan olıp, birleşken Avropa er seferinde Turkiyeden vazgeçmek içün sebepler tapqanınen bağlıdır. Şimdi ise endi Türkiyeniñ arqa çevirgenini köremiz... Men bunı bilem, çünki Türkiyeniñ yüksek vazifeli şahıslarınen qonuşa edim, olar deyler ki, artıq olar özleri tüşünsünler, olardan biri olmamız içün esas qararda olar bizni red etken soñ, ne dep biz olarnıñ qararına qoşulayıq. Bazı türk siyasetçileri dey ki, «şimdi AB azası olsa edik», iç bir sual qalmaz edi. Bizlerni ise daa ziyade Ukraina ve Türkiye arasında olacaq munasebetler raatsızlamaq kerek. Ve bu yerde eñ azından şimdiki vaqıtta eki prezident arasında olğan işanç seviyesini ve Turkiye tarafından topraq bütünliginiñ destek seviyesini saqlamaq müimdir. Men bilem ki, bügün Kyivde bazı körüşüvler ötkerilecek, şu sırada qırımtatar eyyeti de qabul etilecek. Bu eyyetke Meclis azaları, qırımtatarlar halqınıñ lideri Mustafa Cemilev kirecekler. Ve eki prezidentnen beraberlikte qırımtatarlarğa yardım bermek ve olarnı qorçalamaq içün Türkiyeniñ qoşulması muzakere etilecek.

– Böyle alda Ukraina Türkiye ve Avropa Birligi arasındaki munasebetlerniñ qurbanı olmadımı? Ne içün Türkiye Ukrainağa ayrı devletke, strategik ortaqqa kibi baqyamay da, onı AB ile olğan munasebetler tögereginde qabul ete?

– Men kene Rusiyege qaytmaq ister edim, amma er şeyde Rusiyeni qabaatlamaq içün degil, faqat Rusiye, öz vazifelerine, maqsatlarına irişmek içün, dünyanıñ çeşit köşelerinde pek çoq başqa promlemler yaratıp, öz qomşularını ya da devletlerni ozüne muhtac ettirmege tırışa. Ve, köresiñizmi, Rusiye Suriyedeki davağa qarışqan. Bu yerde kürd meselesi mevcut, ve bilgeniñiz kibi, bu problema tarih boyu daima Rusiye tarafından beslene edi. Ve Rusiye, Türkiye içün de yeterli qadar problemler yaratmağa tırışıp, onı azmı-çoqmı Rusiyeniñ yöñelişinde tutmağa areket ete. Bu yerde pek küçlü bağlılıq mevcut – Turkiye qullanğan tabiy gaznıñ 60 faizden ziyadesini Rusiyeden ala. Daa yaqında Ukrainanıñ özü böyle bir vaziyette edi. Ve şimdi bizler farqlı menbaalardan gaz almağa tırışamız. Bunı öz vaqıtında Türkiye de ypmaq kerek edi. Yani Türkiye de, etraftaki telükelerge köz taşlay, onıñ da ögünde çoq şey bar, bu sebepten o, zanımca, bazı vaqıtları bizim beklegenimiz kibi yapıp olamay.

– Ukraina sıñırları çerçivesinde qırımtatar cumhuriyetiniñ muhtar statusına dair Ukraina Esas Qanunı içün deñişmelerni azırlağan işçi taqım sentâbrniñ soñuna qadar öz işini yekünleycegi beklenile edi. Şimdiki vaqıtqa qadar bu iş angi basamaqqa köterilgen? Artıq, bu qırımtatar cumhuriyeti nasıl olmaq kerek olğanını eşite bilirmizmi? Eger de, «öz özüni idare etmek» sözü bazı ukrainlilerni raatsız etkeni köz ögüne alınsa.

– Ukraina Konstitutsiyasınıñ 10-ncı bölügi üzerinde çalışamız, onıñ adı – Qırım Muhtar Cumhuriyeti, içinde 6 maddesi mevcut, 134-den 139-ğa qadar. Şimdi endi 138-ci maddeni soñ şekiline ketirmektemiz. 139-ci maddede Ukraina prezidentiniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki temsilciligi aqqında söz kete, bu madde, zanımca, deñişmesiz qalır. Demek ki, biz bu işni aman-aman soñuna yetkizmektemiz. Amma onı, bütün bu bölümni, Konstitutsiya komissiyası da baqmaq kerek, soñra ise Devlet yolbaşçısı öz teklifini Ukraina Yuqarı Radasında qayd ete bilir. İş kete. Men öz işdeşlerime minnetdarım, ayrıca komissiyanıñ yolbaşçısı professor Butkeviç Volodımırge, bizler er afta 2-3 kün çalışamız. Qıyın olsa da, iş devam ete. Ekspertler seviyesinde büyük ve teren tartışmalarımız yoq. Siyasetçiler seviyesinde, añlayım ki, bu qolay olmaycaqtır. Çünki, siz doğru deysiñiz, farqlı fikirlerge rast kele bilemiz. Ve bazı fikirler, sanki soñki yıllarnıñ vaziyetine esaslanğan kibi, dersiñ, Qırım Muhtariyeti ya da Qırım Muhtar Cumhuriyeti bar edi, ve bu ukrain devletiniñ eñ zayıf alqası olğan, bu sebepten Rusiye anda... Aksine, bizim tüşüncemizge köre, Ukrainada er angi problemanı öz vaqıtında ve halqara uquqqa esaslanıp çezsek, aksine, bu ukrain devletini küçlendirecektir. Ve bizler qırımtatar halqınıñ öz toprağında öz taqdirini belgilemek aqqını muzakere etsek, o ise Qırımda, Ukrainada tamır halqtır, ve eger de biz bu aqnı ukrain devleti çerçivesinde baqacaq olsaq, ve eger bunı, halqara uquqqa tayanğan, munasip qanunlarnen resmiyleştirsek, bu sadece Qırımda devletniñ küçüni arttırmaq manasına kelmey, bizim şaraitimizde bunen Qırımnı ukrain devletiniñ nezaretine qaytarmaq içün eñ tesirli mehanizm qurğan olurmız.

– Men doğru añlayımmı, öz taqdirini ancaq ukrain devleti çerçivesinde belgilemege mümkün olacaq, ve başqa türlü taqdir belgilemek imkânını siz köz ögüne almaysıñız?

– Sadece halqara uquqqa baqacaq olsaq, çeşit türlü taqdir belgilemekniñ şekillerini tapa bilemiz, amma zemaneviy halqara tecribe – devlet sıñırlarını bozmağan taqdir belgilev şekillerini tebrikley. Bizim vaziyetimizde de, ebet, biz ancaq ukrain devleti çerçivesinde öz taqdirimizniñ belgilenmesi aqqında söz yürsetemiz. Amma bunen beraber biz deymiz ki, Qırım muhtariyetiniñ maiyeti tamır halqınıñ bar olmasından kele. Öyle oldı ki, kene de rus istilâsı sebebinden, 1783 senesinden berli, asırlar keçken soñ, tamır halqı azlıqnı teşkil etken oldı. Bu sebepten Qırımnıñ muhtariyeti, qırımtatar halqınıñ öz taqdirini belgilemek aqqından çıqıp, Ukrainada bu tamır halqınıñ qorçalanması ve teraqqiy etmesi içün hususiy alet olacaqtır.

– Tasil aqqında qanunğa, ve tasil tillerine dair 7-nci maddesi aqqında. Ğaliba, endi er kes bu munasebetnen öz fikirini bildirgen edi. Qırımtatarları bu qanunda husisy status qazanğanlar. Olar tamır halqı ola. Bu qanunnıñ şekillenmesinen memnünsiñizmi? Qullanılğan ibareler kelecekte yañı qırımtatar idaresini ve Qırımnıñ azat etilmesinden soñra açılacaq boş yerlerni toldurmaq içün yardımcı olurmı?

– Tasil aqqında qanunğa deñişmelerniñ kirsetilmesi içün çoq çalışqan deputatlardan biri edim. Ve maña öyle keldi ki, yazda, çoqusı deputatlar, belki de, raatlanğan vaqıtta, bizler azmı-çoqmı uyğun kelgen şekillerni tapqan edik. Amma öyle oldı ki, sentâbrniñ başında, sessiya toplaşuvında endi deputatlarnıñ özleri, çoqluqnen o şekilni qabul etmedi, ve sessiya devamında iş taqımı tertip etildi, yañıdan. Ve biz tahminen 3-4 saat devamında öz işdeşlerimizden ayrı azırlandır ve künniñ soñuna qadar, şimdi qanunda qabul etilgen şekilnen çıqıp, teklifimizni bildirdik. Yani, biz tamır halqlarını ve milliy azlıqlarnı ayırdıq. Olarnı ayrı yazıq.

Bizler içün müim olğanı – kimse bu qaidelerni, assimilâtsiyağa, meselâ ukrainleştirüvge, ketirecek qaideler olaraq tanımaycağı edi. Çünki adamlar öz tilini, öz menligini coyacağından qorqsa, olar içün artıq farqı yoq, bu ruslaşuvmı, ukrainleşüvmi olacaq. Ve zanımca, biz böyle bir şaraitler tapıp oldıq: milliy azlıqlarğa ait olğan şahıslar mektepten evel ve mektepniñ başlanğıç sınıflarında öz ana tillerinde tasil alıp, büyükçe sınıflarğa keçken soñ ukrain tilinde tasil alıp başlay. Faqat ana tili ve edebiyat dersleri devam etecek. Sadece untmaymız ki, Ukrainada yaşağan bütün milliy azlıqlar öz milliy devletlerine saipler. Ve, tasiline köre, Ukrainada mektepten evel ve başlanğıç mektepte alğan til temeline köre, mektepniñ orta sınıflarında ögrenüvni devam etecek. Buña ilâve – malümat bağlarıdır, olar bunı öz ana-yurtlarından ala bile, bügün 21-ci asır da. Olar öz tillerini unutmaq mümkünler ya da bu kibi başqa telükeler bu yerde iç te yoq. Bu qanun Qırım yarımadasında, kelecekteki qırımtatar muhtariyetinde, qırımtatar ve ukrain tillerini bilgen idareni azırlarmı? Eger de bizler, şimdi tasil aqqında qanunğa kirsetkenimiz bu maddege esaslanıp, qırımtatar muhtariyetiniñ inkişafı içün şaraitlerni pek yahşı azırlap yazsaq, ve bu muhtariyette er kes, öz milliy ve til mensüpligine baqmadan, aynı seviyede ukrain tilini, devlet tili olaraq, ve, tamır halqınıñ tili olaraq, qırımtatar tilini bilse, böyle alda, siziñ aytqanıñız şaraitlerni yaratqan olamız. Çünki til saası, ilk evelâ, idare sistemasına, devletniñ ya da ayrı vilâyetniñ, ya da bu misalde Qırımnıñ ealisinde olğan til ihtiyaçlarına uyğun şekilde çalışmağa imkân bermeli. Ve bütün memurlar, farq etmez – Donbasstamı, Qırımdamı, Zakarpattâdamı, bütün memurlar devlet tilini bilmeli ve qullanmalı. Qırımda ise bir vaqıtta öyle bir seviyege kelmege ister edik ki, memurlar qırımtatar tilini de bilsin.

Maqaleniñ asıl metni Radio Svoboda saytında