Qırımda yalıñız Rusiye imperiyasınıñ degil de, skit, yunanlı, hazar, got, bizans ve moğollarnıñ da devri çökken edi, dep saya qırımlı tarihçı ve yazıcı Sergey Gromenko. Bu aqta o, özüniñ «Qırım – imperiyalar mezarlığı» degen maqalesinde yazmaqta. Ne içün yarımada imperiyalarnıñ qapqanına çevirile, aceba? 2014 senesi Qırımnı zapt etken Putinniñ Rusiyesini de aynı taqdir bekleymi? Bu aqta Radio.Donbass.Aqiqat studiyasında tarihçı Sergey Gromenkonen beraber Qırım.Aqiqatnıñ jurnalisti Pavel Kazarin subetleşmekte.
Sergey Gromenko: Er bir imperiyanıñ em başı, em soñu bar. Ekseriy allarda onıñ devri öz paytahtında yekünlene. Üçünci Reich de aynı, meselâ. Adet-üzre, ükümdar-diktatorlarözüniñ eñ küçlü ordusını paytaht etrafında toplay turğanlar. Lâkin bir meyil bardır ki, bir çoq imperiyalarnıñ soñu hususan, Qırımda bitkeni belli.
Avropada büyük yarımadalarnıñ sayısı pek çoq degil. Olarnıñ episi qıtanen keñ topraq yolaqlarınen bağlı. Qırım ise – bir istisnadır. Orqapu boynunñ eni – oldu olacağı 8 km. Onı er taraflama qorumağa imkân bar. Andan keçmek, o yerde qorunmaq da qıyın, bir de o yer zapt etilgen ise, asla imkânsızdır demek mumkün. Qırımğa kirgen bir çoq halqlar, keri çıqmağa çare tapalmağan. Neticede, dağlarğa doğru ketip, yerli halqnen qarışqan, elâk olğan, tarihiy abidelerini qaldırıp ketken. Onıñ içün Qırım – yalıñız imperiyalarnıñ qabristanı degil de, aynı zamanda açıq kök tübündeki çeşit türlü medeniyetlerniñ muzeyidir.
– Zemaneviy Rusiye – imperiyamı? Kelecekte Qırımda onı aynı taqdir bekleymi, aceba?
Sergey Gromenko: Elbette ki, imperiya. 2014 senesi Rusiye uquqiy olaraq saip olmağan topraqlarnı öz idaresi altına aldı. Başqa bir devlet toprağınıñ bir qısmını küçnen tutıp oturğan devlet – elbette, imperiya ola.
Soñki 300 yıl devamında Rusiyenen Qırım arasındaki munasebetler pek ağır keçe. Yarımadanı bu defa zapt etmesi - Rusiyeniñ üçünci teşebbüsidir. 1783 senesi rusiyeliler Qırım hanlığını işğal etken olsalar, 1920 senesi vatandaşlıq cenkinden soñ olar o yerge vaqtınca yerleşip alğan ediler, bir de 2014 senesi. Men bellesem, idaredekiler aynı şekilde pek tez çöker.
Daa bir kiriş ıntıluvı olğanını qayd etmek kerektir dep belleyim. Aslında SSCB çökmesi de Qırımdan başlağan edi. Gorbaçov Forosta etraf muitinden ayrılğan alda qalğan edi. GKÇP avdarması da çökti. Ukraina mustaqilligini ilân etti. Prinsip olaraq, SSCB soñu keldi.
– Zemaniviy Rusiye ve Kremlniñ taqdiri ne olur eken dep belleysiñiz?
Sergey Gromenko: Birinci variant – Rusiye ilk başta tutulması qıyın olğan yerlerni terk etecek. Bu ise, Çeçnistan ve Tıva, belki de Tatarsitan, ve Qırım. Añılğan regionlarnıñ ekseriyetinde milliy-qurtulış areketleri canlanıp başlamaqta. Bu da ancaq, ğarptaki küçler basqısı, iqtisadiyattaki zorluqlar ve saire meseleler tesiri altında Rusiye eski sıñırları içine yımşaq bir şekilde qaytarılğan vaqıtta olur.
Rusiye imperiya olmaqnı bitirmek kerek. Mustaqillik istegen halqlar, öz niyetine qavuşmaq kereklerSergey Gromenko
Lâkin, istisna ihtimalini közden qaçırmamalı ki, Rusiye kontrolsiz bir kollapsqa oğraycaq olsa, o zaman sınma sızığı kontolden çıqar. O zaman Qırımda qopqan alda Ukraina idaresi altına kirmege istemegen 150 biñ kişilk bir ordu qalır. Öz ükümdarlığı elde turmaq içün olar Ukraina silâlı quvetlerine qarşı silâ qullanmağa kirişmez ekenlermi, aceba? Elbette bu, bütünley mantıqsız olur edi, çünki yarımadada buluna turıp Qırımnı elde tutmaq imkânsız bir şey. Yarımada esas topraqsız öz özüni temin etip olamaz. Diger taraftan da, bu pek qanlı bir yol olıp körüne.
Rusiye imperiya olmaqnı bitirip, milliy bir devletke çevirilmeli. Mustaqillik istegen halqlar öz niyetine qavuşmaq kerek. Olarnı elde tutma teşebbüsleri, Rusiye iç bir yerge coyulmağanını tasdıqlay.
Pavel Kazarin: Rusiye Federatsiyası zemaneviy devirde aktualligini coyğanı içün imperiya olaraq bitmesi mumkün. Kremlniñ, devletniñ çeşit türlü yerlerine ine yapacaq küçke saip «maddiy cermaygaz ağrı kesken ilâcı» qalmaz. İşte bu vaqıtta Qırım, Ğarp devletleriniñ şimdiki Rusiye proyektiniñ al-azırdaki şeklinde qaldırmasına tesir etecek bir delil olur.
Eger yarın apansızdan cermay barreliniñ fiyatı 120 dollarğace artsa, Rusiye Federatsiyasnıñ ömüri bayağı vaqıtqace uzar. Amma tüşse – biz bahis etken esnas daa ziyade tezleşir.
– Dünyada Qırımğa köz tikken daa er angi bir «imperiyalar» barmı?
Sergey Gromenko: Yoq. Türkiyeniñ bile yarımadanı almağa keleceginden şubelenem. Osmanlınıñ çöküşi olar içün yahşı bir ders oldı. 60-ncı seneleri bile, türkler Qıbrısnı işğal eter eken, tanılmağan bir devlet teşkil etken olsalar bile, özlerine qoşıp almağan ediler.
Türkleriniñ kürtlerniñ olabilecek mustaqilliginen bağlı qasevetleri de başından artıp otura, onıñ içün öz boyunlarına ilâve olaraq Qırımnı da asma teşebbüsi – öz-özüni öldürmek sayılır.
