2017 senesi yanvar ayında qırımtatar milliy areketniñ eñ qart iştirakçisi, oca, cebeci Mustafa Halilovnıñ 120 yıllığıdır.
O, 1897 senesi Qırımda Aqmescit uyezdiniñ Aci-Bolat köyünje köy ziyalıları qorantasında dünyağa keldi. Babası Seithalil ağa medrese mezunı, anası Momine hanım köy mektebinde tasil alğandır. Mustafa aileniñ büyük oğlu edi, ondan ğayrı daa altı bala bar edi.
Oğlannı Otarköy köyündeki mektepke bergenler, anda o rusça ögrendi. 1917 senesi Mustafa Bağçasaraydaki Zıncırlı medresege oqumağa kire ve 1918 senesi yanvar ayına qadar oquşını devam ete.
Onıñ eñ büyük arzusı – musulmanlarnıñ muqaddesi Quran-ı Kerimni diger tillerge tercime etmek edi. Genç Lazarev şarq tilleri institutına (daa soñra Moskva şarqşınaslıq institutınıñ erkânına kirdi) oqumağa kirdi, anda eñ eyi şarqşınaslardan ders alıp, türkçe ve arapçasını mükemmelleştirdi.
1921 senesi Qırımda açlıq başladı. İnstitut arqadaşı Emir Necip Mustafa ile beraber Açlıq ile küreş komissiyasında çalıştı. Babası hasta olğanını ögrenip, tuvğan köyüne qayta, küzde ise kene Moskvağa kete.
1992 senesiniñ başında Qırımdaki vaziyet kerginleşti – açlıq quvetleşe; hususan yalı boyundaki qırımtatar köylerinde ölüm seviyesi arta. 1922 senesi yanvar ayında Mustafa kederli haber ala – babası açlıqtan vefat etti. Anası ağır hastalana, qorantanıñ vaziyeti ağır, Mustafa oquşını akademik tatil alıp, Qırımğa qayta.
Tasil alğan genç köy şurasınıñ reis yardımcısı ola. Tezden evlene, ev qura. Ömür arqadaşı Rebiya aqayınıñ yardımı ile bala bağçasını aça, balalarnı toplap oquma-yazma ögrete.
Faqat 1928 senesi kollektivizatsiya başlağan soñ Mustafanıñ köydeki vaziyeti fenalaştı. O, Balıqlava rayonınıñ Savatka köyüne köçe ve ocalıq yapa. Köy sakinleri esasen tütün toplay ve işlete edi. Sovet organları hadimleri onı hırsızlamasın dep, nezaret etken ediler. Tütünni tapmaq içün komsomolcı ve ocalar kirgen taqımlar kolhoz meskenlerini baqıp çıqqan edi. Olardan birinde Halilov bar edi…
Bu iş onı ezdi, 1920-nci senelerniñ soñunda ise milliy ziyalılarğa qarşı repressiyalar başladı, qoranta Qırımnı terk etmege qarar aldı. 1931 senesi aprel ayında Mustafa Taşkentteki arqadaşı Emir Necipke keldi. Emir oña köy hocalığınıñ irrigatsiya ve mehanizatsiyası institutına işke kirmege yardım etti. Bundan ğayrı, Mustafa mektepte rus tili derslerini berip, pedagogika institutına oqumağa kire.
1941 senesi cenk başında onı cebege almaylar, amma 1942 senesi oktâbr ayında Taşkentniñ Stalin şeer arbiy komissarlığı onı Qızıl orduğa çağıra. 1943 senesi iyün ayından oktâbr ayına qadar Mustafa Halilov Brânsk cebesinde edi, soñra Aqrusiye cebesine yollanıldı, 1944 senesi iyül ayından başlap ise Baltik cebesinde bulunğan edi.
Mustafa Halilovnıñ mukâfat mektübinde aytıla ki, «16.08.44 duşman Papile ş. İstilâ etmege tırıştı. Arqadaş Halilovğa duşmannıñ topçıları bulunğan o rayondaki bağ ağını qapatmağa avale etildi. O, qorqmadı, ateşke baqmadan, ağnı qapattı ve vazife yerine ketirildi. 17.08.44 telefonda nevbetçilik yapıp, emirlerni tam ve vaqtında bildirgen edi ve bu künde 12 ağ bozulmasına yol berilmedi, olardan 3 duşmannıñ ateşi altında olğan edi».
Cesürligi ve qararlığı içün 53-ünci artilleriya taqımınıñ 1104-ünci Top artilleriya polkunıñ büyük telefoncısı Mustafa Halilov 3-ünci derece Şan Ordenine nail oldı, 1944 senesi sentâbr 17-de №39 cebe buyruğı ile «Cesaret» medalinen taqdirlengendir.
Ordudan ayırılğan soñ qırımtatarlar Orta Asiyağa ve Uralğa sürgün etilgenini ögrendi. Mustafa Taşkentke kelip, anası ve tatası Andijan vilâyetinde bulunğanını añladı. Olarnıñ al-vaziyeti, Qırımdan sürgün etilgen diger insanlarında kibi, müşkül edi. Maalesef, anasını Mustafa köralmadı – o, qaytqan vaqıtta anası vefat etti.
Mustafa Halilov eski iş yerine qaytmağa tırıştı; topraq damartısını aldı ve ev qurmağa başladı. Cenk bitti, amma yaşayış kene de qıyın edi. Amma açuvlanmağa acet yoq edi – 1930-ıncı yılları Özbekistanğa tüşkenlerge baqqanda daa beter vaziyette olğan sürgün etilgen semetdeşleri yanında yaşay edi. Elinden kelgeni qadar vatandaşlarına yardım ete ediler...
Halilov semetdeşlerine biri-birinen bağ qurmağa yardım etken edi
1953 senesi Stalin vefat etken soñ qırımtatarlar vatanlarına avdet olma yollarını daa sıq laf etmege başladılar – sürgünlik yerlerinde qalmaq fikirleri bile yoq edi. Mustafa Halilov semetdeşlerine biri-birinen bağ qurmağa yardım etken edi – cenkten evel kelgenlerni de, sürgün etilgenlerni de tanıy edi.
Halilov añlay edi, insanlarnı birleştirmekten evel olarnı toplap, tanıştırmaq, fikir-dertlerini eşitmek kerek edi. 1957 senesi sürgün etilgen diger halqlarnıñ vekilleri eski yerlerine qaytıp başladı. Faqat qırımtatarlar buña nail olmadı. Bunıñ neticesi Qırımğa avdet olma milliy areketi oldı, daa soñra ise tesirli bir cemaat küçü şekillendi.
Areketniñ strategiyası ve tarzını muzakere etmek içün insanlarnı toplaycaq yer tapmaq kerek edi. Yıllar devamında böyle merkezlerden biri Mustafa Halilovnıñ evi oldı. Mında Sovetler Birligi Kommunistler firqasınıñ XXIII qurultayına meşur olğan muracaat azırlandı. Areket faalleri nevbetteki adımlarını belgilemek ve umumhalq vesiqalarını muzakere etmek içün mından toplaşqan ediler...
Vazifesini becerdi: halqı yañı nefes alıp, vatanında yañı ömür qurmağa başladı
1972 senesi iyül ayında Mustafa Halilov ve on yedi faalniñ evinde tintüv olıp keçti. Uquq qorçalayıcılar çıqarğan «Aqımdaki vaqialarnıñ qaydları» haberine köre, 1975 senesi «Moskvağa yol alğan qırımtatarlarnıñ vekili Mustafa Halilov noyabr 20-de Taşkentte uçaqtan çıqarıldı. Yanında areketniñ bir çoq vesiqaları bar edi. Halilov o vaqıt endi 78 yaşında edi – yaşı onı apishaneden qurtardı...
Qırımtatar milliy areketiniñ aqsaqalı, eñ qart iştirakçisi Mustafa Halilov halqı vatanına qaytqanını körip oldı. 1917 senesi Birinci Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ şaatı 74 yıldan soñ Ekinci Qırımtatar Milliy Qurultayını açqan edi.
1997 senesi yanvar ayında Mustafa Halilov Qırımğa keldi, onıñ yubileyi munasebetinen merasim teşkil etildi. Üç aydan soñ ise o vefat etti. Bu topraqtaki vazifesini becerdi: o ve meslekdeşleri sayesinde halq yañı nefes alıp, vatanında yañı ömür qurmağa başladı...
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarını aks etip, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası