26 noyabr 2016 senesi, ömüriniñ 88-ci yılında, qırımtatar edebiyatınıñ klassigi – şair, nesirci, terciman, edebiyatşınas, cemaat erbabı Riza Fazıl bu dünyanı terk etti. Onıñ daa sağ olğanında, onıñ qırımtatar edebiyatınıñ inkişafına qoşqan issesi ğayet büyük olacağı belli edi...
Riza Fazıl 1929 (bazı menbaalarğa köre, 1928) senesi 30 mayıs künü Qırım MSSC Qarasuvbazar rayonınıñ Barın köyünde dünyağa keldi. 1944 senesi, bütün qırımtatarlar kibi, sürgün etilgen edi. Kostroma vilâyetinde, ösmür eken, ağaçta çalıştı. Riza mektepni bitirip, Kostromada ticaret tehnikumında tasil aldı, soñra ise – Samarkand ticaret institutınıñ iqtisadiyat fakultetini bitirgen edi.
Qırımtatar tiliniñ yüksek seviyedeki bilgisi oña 1965 senesi, Taşkentte derc etilgen, «Lenin bayrağı» gazetasına terciman olıp işke kirmege imkân berdi. Mında o özüniñ birinci şiirlerini bastıra edi, soñra ise Riza Fazıl bu gazetanıñ edebiyat bölügünüñ müdiri oldı. 1973 senesi onıñ «Novruz» adlı ilk şiirler cıyıntığı çıqtı.
Riza Fazıl – qırımtatar folklorını eñ yahşı bilgenlerden biri
Riza Fazıl – qırımtatar folklorını eñ yahşı bilgenlerden biri. Uzaq 1970-ci yıllarda o «Qayda birlik – anda tirlik» serlevalı qırımtatarlarnıñ atalar sözleri ve aytımlar cıyıntığını, «Çıñlar ve maneler» halq ağız yaratıcılıq çıyıntığını tertiplegen edi. Fazıl, 6-7 sınıf mektep talebeleri içün «Tuvğan edebiyat» dersliginiñ müelliferinden biri edi. Taa ğurbetlikte azırlanılğan bu kitap, Özbekistan mekteplerinde öz istegi ile ana tilini ögrengen qırımtatar ballarını milliy edebiyat ile tanıştıra edi. 1977 senesi «Analar yaş ekende» serlevalı Ulu Vatan cenkinde iştirak etken qırımtatar qadınları aqqında onıñ azırlağan cıyıntığı neşir etildi. Lütfiye Sofu ile birlikte Fazıl, efsaneviy uçucı-sınavcı, Sovetler Birliginiñ eki defa qaramanı aqqına «Amet-Hannıñ yıldızı» adlı povest yazdılar.
1980 senesi Riza Fazıl «Yıdız» mecmuasında şiiriyet bölüginiñ yolbaşçısı ve neşirniñ mesül kâtibi oldı. Yazıcı ömüriniñ büyük bir qısımını bu mecmuanen bağladı, ve onıñ hadimlerinen birlikte 1992 senesi tarihiy Vatanına qaytqan edi...
Riza Fazılnıñ tükenmez icadiy avesligi sayesinde dünya yüzüni XVII asırınıñ şairi Aşıq Ümerniñ eserleri eki cılt («Aşıq Ümer. Şiirler, ğazeller» ve «Aşıq Ümer. Aşıqnıñ yırları») olaraq dünya yüzüni kördi.
Yazıcı Safter Nagayevnen beraber Riza Fazıl «Qırımtatar edebiyatı tarihına bir nazar» peyda oluvdan (XII asırdan) bügünki künlerimizge qadar yazıldı; 2002 senesi o edebiy maqalelerden, oçerklerden, hatırlavlardan ibaret «Irmaqlar» cıyıntığını neşir etti.
Qırımtatar medeniyetiniñ tarihında ilk olup, Riza Fazıl dünya musulmanları içün muqaddes olğan Quran-i Kerimniñ manasını qırımtatar tiline tercime etti
Qırımtatar medeniyetiniñ tarihında ilk olup, Riza Fazıl dünya musulmanları içün muqaddes olğan Quran-i Kerimniñ manasını qırımtatar tiline tercime etti, ve «Yıldız» mecmuasında 1991-1994 yılları devamında derc etti. 1998 senesi onı ayrı kitap olaraq neşir etti, 2006 senesi ekinci kere neşir etti. Riza Fazıl faal surette qırımtatar edebiyatını populârlaştırmaqnen oğraşa edi. Onıñ rus tilinde azırlağan «Qırımtatar edebiyatı» oquv qullanması qırımtatar edebiyatınıñ çoq asırlıq yolunı, peyda oluvından şimdige qadar bar olğanını akis ete.
Efsaneviy adaletli Alim aydamaq aqqında keñiş ve pek qıymetli «Alim – Qırım yigiti» kitabını Riza Fazıl 2005 senesi Aqmescitte neşir etti.
Qırımtatar edebiyatı saasıda çoq yıllar devamında çalışqanı içün 1989 senesi Riza Fazıl «Özbekistan SSC nam qazanğan medeniyet erbabı» unvanına nail oldı. 1975 senesi o SSCB yazıcılar Birliginiñ, 1993 senesi Ukraina Milliy yazıcılar birliginiñ azası oldı. 2008 senesi Qırımda Qııtımtatar zyazıcılar birligi teşkil etilfi, ve rahmetli Şakir Selimniñ teklifinen Birlik reisi olaraq Riza Fazıl saylanılğan edi.
Bütük yaşqa baqmadan, ayatnıñ soñki yıllarında Riza Fazıl öz icadında ve cemaat işlerinde ğayet faal edi. Tessüf ki, qasevet içün onda çoq sebep bar edi. Böylece, 2014 senesi 1 sentâbrde bergen intervyüsında o, qırımtatar edebiyatınıñ ve tiliniñ vaziyetine qıymet keser eken, dedi ki: «Mahtanmaq içün bir şey yoq. Yazıcı arqadaşlarımış sıq-sıq meni pessimizmde qabaatlaylar. Dersiñ, baqıñız – etrafta o qadar çoq ümüt bergen genç yazıcı ve şairler bar. Men öz tabiatımdan iç te pessimist degilim, sadece men vaqialarğa baqıp, er şeyni öz adınen adlandırmağa alıştım».
Fazıl defalarca yaza edi ki, qırımtatarlarnıñ devletçiligi tiklenilmegenine qadar – yarımadanıñ tamır halqı öz tarihiy vatanında tam qıymeti ile yaşaycağı aqqında aytmağa mumkün degil
Fazıl defalarca yaza edi ki, qırımtatarlarnıñ devletçiligi tiklenilmegenine qadar – yarımadanıñ tamır halqı öz tarihiy vatanında tam qıymeti ile yaşaycağı aqqında aytmağa mumkün degil: «Qırımtatar medeniyetiniñ ve tiliniñ inkişafına devlet tarafından pek az diqqat ayırıla. Yani, kene tekrarlanayım, – Qırımda qırımtatarlarnıñ devletçiligi tiklenilmegenine qadar, ne halq, ne de onıñ edebiyatı ögge ketmecek», – degen sözlerinen onıñ «Avdet» gazetasındaki subeti yekünlene. Tercimeialcılar onı tafsilâtlı tercimeialını daa yazarlar, edibiyetşinaslar ise – onıñ keñiş edebiy mirasını mufassal şekilde talil eterler. Men ise, bu vedalaşuv künlerinde onıñ bir çizgisini hatırlarım: o, begengen insanlarına er zaman öz kitaplarını ediye eter edi... Bu pek tesirli edi...
Bu kibi bir-qaç kitap müellifniñ bahşış imzasınen mende de bar...
Riza Fazılnıñ insaniyetligi, menim fikirimce, onıñ «Kel!» şiiriniñ satırlarına açıla:
Kel!
Közaydın haberi alıp kel.
İsteseñ
musafir olıp kel
Tuvğanım,
köydeşim,
Qardaşım olıp kel.
Sırıma
Sırdaşım olıp kel.
Kel,
Dost iseñ kündüz kel,
gece kel.
Bayramda – bir filcan qavege.
Başıma
Müşküllik tüşkende
yetip kel,
Dertimni
Ekige bölmege.
Kel.
Kim olsañ ol – ep bir
hatrim hoş,
Tek çürük niyetnen
Kelme!
Biz Sizni unutmaycaqmız, Riza ağa!
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
