Onıñ adı bir çoq teatral entsiklopediyalarda añıla, o aqlı olaraq Dağıstanda nufuzlı medeniyet erbaplarından biri sayıla. Yazıq ki, ana-yurtında onı tek tarihçı ve teatrşınaslar biledir...
Bu sene qırımtatar akterı, rejissör, dramaturg Server Cetereniñ 110 yıllıq yubileyi qayd etile. Onıñ yaşayışı bir çoq acayip vaqia ve adiselernen tolu edi.
O Qırımda, Aluşta rayonnıñ Biyuk-Lambat köyünde, 1906 senesi fevral ayında doğdı. Erte anasız qalıp, oğlançıq ögey anasınen til tapışamadı ve evinden Aqmescitke qaçtı. Server o vaqıt tek yedi yaşında edi... O bıralqılandı, tesadüfiy işlerde para qazandı ve, politsiyağa oğramağanına qadar, kiçik hırsızlıq yaptı. Soñra balalar evi ve mektep oldı, 1923 senesi ise genç bala Qazan teatr tehnikumına kirdi.
O pyesalar yazdı («Kim kimni», «Eki qardaş»), rejessuranen meraqlandı. Onıñ birinci sanalıştırması – Dmitriy Furmanovnıñ romanına esaslanıp yazılğan «Çapayev» oldı, o anda komissarnnıñ rolüni oynadı. Pyesa ğayet hoş qabul etildi
Beş yıl soñra Server doğmuş Qırımğa qayttı, 1923 senesi oktâbrde açılğan Qırım Devlet Tatar teatrinde çalışıp başladı. Bu qısqa müddet devamında qırımtatarlarnıñ tarih ve medeniyeti ögrenile edi, teatr sanatı inkişaf ete edi. Mında Cetere «Revizorda» Hlestakovnı oynadı, Şillerniñ «Razboyniki» pyesasında Karl Moor, «Gibel eskaládı»de Gaydar rollerini icra etti. O pyesalar yazdı («Kim kimni», «Eki qardaş»), rejessuranen meraqlandı. Onıñ birinci sanalıştırması – Dmitriy Furmanovnıñ romanına esaslanıp yazılğan «Çapayev» oldı, o anda komissarnnıñ rolüni oynadı. Pyesa ğayet hoş qabul etildi...
1932 senesi Server 20 yaşıdaki dülber teatr aktrisası Nuriye Celilovanen evlendi. Olarnıñ qızı Cenni hatırlağanı kibi: «Olar yahşı yaşay ediler: beraber çalıştılar, çoq umumiy coşqu ve meraqları olğan edi. Babamnıñ da, anamnıñ da sanadaki yaşayışı muvafaqiyetli keçe edi. Çoq roller, çoq gastroller oldı, de Moskvağa yarış ve festivallerge, de Sovet Birliginiñ şeerlerine bara ediler. Qırımtatarlarnıñ sanatını adetince üç adam taqdim ete edi – Sabriye Erecepova, acayip sesniñ saibi, virtuoz kemaneci Appaz Mecitov ve anam, Nuriye Celilova-Cetere, o milliy oyunlarnı, olarnıñ sırasında «Tım-tım» ve «Ağır ava ve haytarma» icra ete edi».
1937 senesi Server meşur Moskvadaki Devlet teatr sanat institutına (DTSİ) rejissör bölügine kirdi. Aynı şu 1937 senesi kütleviy apis etüv ve işten boşatuvlar başlandı – Nuriyeni de işten çıqardılar.
«Bir buçuq ay işsiz – ebediylik kibi köründi. Babam, bunı bilip, kelmege istedi, anam ise onı Qırımğa qaytmamağa yalvardı, çünki, emin edi, bu olar içün yaramay bitmek mümkün edi... Anam çeşit müessiselerge çapqalap, quvalanğanınıñ sebebini ögregmege ve işine qaytmağa tırışa edi. Onı kene de teatrge aldılar», – hatırlay Cenni Cetere.
1940 senesi Server DTSİ bitirdi, o vaqıt o ende Qırım ASSC Nam qazanğan artist edi, bu unvannı qazanmaq içün Nuriye de teklif etile edi. Er şey yeyi keçe edi...
1941 senesi iyün 22 künü cenk başlandı ve neticede olarnıñ evelki bahtlı yaşayışlarını silip keçti
Amma 1941 senesi iyün 22 künü cenk başlandı ve neticede olarnıñ evelki bahtlı yaşayışlarını silip keçti...
1941 senesi avgust ayında Server göñulli olaraq cebege ketti. O Aqyardaki desant ordularına tüşti, ailesi ise işğal astında qaldı. Cenni Cetereniñ sözlerine köre, babası olarnı acele sürette Qırmdan çıqarmaq içün olarğa eki deñizcini yolladı, lâkin endi pek keç edi – «yolnı alman desantları qapatqan ediler». 1942 senesi Server ağır yaralandı ve Tifliske hastahanege oğradı. Tedaviylengen soñ ordudan serbest etildi.
İşğal etilgen Qırımğa yol qapalı edi ve o Qazanğa ketecek oldı. Yol Mahaçqaleden keçe edi, anda çoqqa toqtaqan soñ, o DTSİ-den dostunı Gamid Rustamovnı ziyaret etmege istedi.
Gamid onıñ Dağıstanda qalmasına israr etti, soñra ise onı Buynaksk şeerine alıp ketti, anda o Qumıq teatrinde çalışa edi. O vaqıttan soñ Server Cetere ömür boyu Qumıq teatrinen bağlı edi.
1943 senesi fevral 5 künü teatr Mahaçkalege avuştı. Onıñ birinci işi «Hoçbar» spektaklinde Zubairniñ rolü oldı, soña Ştube («Razlom») rolü, Otello, Sultanbek (Üzeir Gacibekovnıñ «Arşın mal alan») ve başqa çoq roller oldı. Bunen beraber o pyesalar yaza ede, 1946 seden başlap ise ocalıq yaptı.
1944 yılı mayıs 18 sürgünligi oña ağır darbe olıp keldi. Onıñ yaqın dostı Gamid Rustamov dey ki: «1944 senesi mayısta qırımtatarlarnıñ tarihiy vatandan sürgün etilgenleri aqqında belli olğanda, o maña keldi: «Gamid, men iç bir şey añlamayım! Nasıl böyle olmaq mümkün de – bütün halqnı hain ve duşman kibi ilân etiler?! Böyle olmaq mümkünmi?». Men dostumnıñ ağlağanını kördim. Bu meni taacplendirmedi, çünki o öz halqını neqadar vefadar olıp küçlü sevgenini men bile edim. Amma men ne yapmaq mümkün edim? 1944 senesi şu mayıs künü – güzel dostım Server Cetere içün yas künü oldı».
Artıq, 1945 senesi o öz qorantasınıñ ğurbetlikte bulunğan yerini ögrendi – Sverdlovsk vilâyetinde Novaya Lâlâda. Qızı Cenni hatırlay: «Bizim qayda olğanımıznı ögrengen soñ, o bizge yazıp başladı, aşayt yollay edi, 1945 senesi sentâbrde ise özü Novaya Lâlâğa keldi. Quvançımız sıñırsız edi... Babamnıñ tatili soñuna kele edi ve o qaytmaq içün azırlanıp başladı. O bizni işandırdı ki, bizim Mahaçqalege köçmemiz içün ruhset talap etecek, onıñ anda eminli alâqaları bar eken. O ketti... Kene mektüpler, yollanmalar, ümüt ve beklentiler. Öyle şekilde bir buçuq yıl keçti».
Bizim Dağıstandaki yaşayışımız üç ay devam etti ve aile dramasına çevirildi. Soñra NKVD anama ayttı ki, bizni keri Novaya Lâlâğa yollaycaqlar, çünki bir qırımtatar ailesi sebebinden Mahaçqalede komendatura teşkil etip olamaylar
O öz sözüni tuttı ve olarnıñ sürgünlik yerlerinden yiberilmesine irişti, lâkin qorantanıñ Mahaçqalege kelgen vaqıtında onıñ ende diger qadını bar edi... «Bizim Dağıstandaki yaşayışımız üç ay devam etti ve aile dramasına çevirildi. Soñra NKVD anama ayttı ki, bizni keri Novaya Lâlâğa yollaycaqlar, çünki bir qırımtatar ailesi sebebinden Mahaçqalede komendatura teşkil etip olamaylar», – hatırlay Cenni Cetere.
Cenkten soñ Server Cetere aktör ve rejissör olaraq çalışmağa devam etti. O Mihail Lermontovnıñ eseri esasında «İspantsı» spektalini, Aleksandr Ostrovskiy presasından «Bez vinı vinovatıye», Beaumarchaisniñ «Figaronıñ evlenüvi», Lope de Veganıñ «Piçen üstünde kopek», Kosta Hetagurovnıñ «Fatima», Nazım Hikmetniñ «Muhabbet efsanesi» – cemi olıp yüzden ziyade spektaklni Dağıstannıñ teatr sanalarında kösterdi; pyesalar yazdı. 1966 senesi o SSCB Yazıcılar birligine qabul etildi.
Qırım ASSCde nam qazanğan artist ve Dağıstan ASSC halq artistı Server Cetere 1980 senesi Mahaçqalede vefat etti.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün
