Ulu alman şairi, felsefeci ve sanat nazariyecisi Fridrih Şiller şunı yazğan edi: «Ressamnıñ eñ büyük ğalebesi – eserlerini körip, onı unutıp ketmemiz». O, aqlı ise – aytacağımız ressam – şübesiz, büyük bir usta...
Carlo Bossoliniñ XIX asırnıñ birinci yarısında yapqan Qırım resimlerini er kes körgendir, amma çoqusı insanlar olarnıñ müellifi kim olğanını bilmey. Bossoliniñ Qırım resimleri pek meşur – tabiat ve insan aenkligini aks ettirgen ve bu güzel manzarağa «uyğan» ressamnıñ ustalığı bunıñ sebebi ola.
İtalyan Carlo Bossoli 1815 senesi İsviçriniñ Lugano şeerinde esnafçı qorantasında dünyağa keldi. Beş yaşında olğanda ailesi Odessağa köçti – o vaqıt Qara deñizde müim olğan ticaret limanınıñ qurucılığını italyan de Ribas idare etken edi. Bu müddet tarihçılarda 1823 senesi Novorossiyanıñ general-valisi, Bessarabiyadaki imperatornıñ vekâletli yolbaşçısı, soñra da Kavkaz ükümdarı olğan «knâz Mihail Vorontsov devri» adını aldı. O vaqıt Odessada italyanlarnıñ koloniyası peyda oldı, olar şeer aelisiniñ 10 fayızını teşkil etken ediler. İtalyanlarnıñ kütleviy kelmesi (mında kelgen ecnebiyler içün qoruma siyaseti) Vorontsovnıñ topraqlarnı çevirme faaliyetinen bağlıdır. Rusiye imperatorlığı tarihında Vorontsovğa oşağan şahıslar çoq degil edi – istidatlı bir administrator, sanat imayecisi, o, bir qaç mal-mülki olğan Qırımnıñ ögrenilmesine de issesini qoştı... Knâz Vorontsov qabiliyetli italyannıñ taqdirinde de rol oynadı. O, genç ressamğa Odessa manzarası olğan bir qaç resim sımarlap, onıñ ilk eserlerine diqqatnı celp etti. Genç vazifesini muvafaqiyetli becerip, Vorontsovnıñ ömür arqadarı – Yekaterinanıñ – daveti ile İtaliyağa oqumağa ketti. 1839 senesi baarde – 1840 senesi yazda İtaliyada qalğan Carlo Vorontsovnıñ emri ile Qırımğa ketti. Ressam Qırımda üç yıl qaldı (1840-1842), bunıñ neticesi bir sıra eser oldı. 1843 senesi anası hastalanğan soñ Bossoli Rusiyeni terk etti. Faqat Qırımnı unutmadı. On üç yıldan soñ «The Beautiful Scenery and Chief Places of Interest throughout the Crimea» («Qırım manzaraları ve diqqatqa lâyıq yerleri») albomı dünya yüzüni kördi.
İşlerniñ coğrafiyası ayrette qaldıra – Bossoli Qırımnıñ müim yerlerini dolaşıp, olarnı qayd etip oldı!
Litograflar yarımadanıñ keniş boşluğını qaplap ala – Kezlevden Keriç ve Or Qapığa qadar. «Qırım manzaraları ve diqqatqa lâyıq yerleri» ressamnıñ «fotograf» ustalığı ile ayrette qaldıra, bu – Qırımnıñ asıl portreti, XIX asırnıñ birinci yarısında yarımada yaşayışını ask ettirgen bediiy bir vesiqa. Elbet de, Bossoliniñ Qırım eserleriniñ baş qaramanı – Qırımnıñ acayip tabiatıdır. Azim dağlar ve parıldağan deñiz, tınç özen ve qobalar, manzarağa yaraşqan mimarcılıq – ev, mezarlıqlar, eski qalelerniñ qalımtıları; Qırım şeerleriniñ manzaraları («Or Qapı ve Aqmescit arasında çöl», «Alma özeni», «Kezlev», «Or Qapı», «Kefe», «Aqmescit manzarası», «Salğır özeni», «Çatırdağ», «Demerci qobası», «Aluşta», «Qarasuvbazar manzarası», «Bağçasaray», «Sudaqtaki büyük Ceneviz qalesiniñ qalımtıları», «Ay-Petriniñ töpesi», «Kaça özeni», «Keriç Yeni-Qale yolundan» ve ilâhre).
Bes-belli, Qırımnıñ yalı boyu ressamğa tuvğan İtaliyanı añdırğan edi. O, Balıqlavanıñ bir qaç manzarasını tasvirley («Balıqlava, yalı manzarası», «Ceneviz inşaatları tarafından Balıqlava manzarası», «Balıqlava limanınıñ kirişi»). Kitapta Aqyar ve Balıqlava manzaralarınıñ yer alması ratsional şekilde de añlatıla bile: albom Şarq cenki vaqtında çıqtı, Qırımnıñ bu şeerleri uruş merkezinde olğan edi, ingilizlerni semetdeşleri cenkleşken ülkeler meraqlandıra edi.
Bugünde-bugün Alupkanıñ meşur Vorontsov sarayı Bossoliniñ 175 yıllıq litografında tanılmay, amma Ay-Petri iç deñişmedi. Yaltanıñ deñiz manzarası onıñ zemaneviy çizgilerine iç oşamay...…
Carlo Bossoliniñ Qırım litografları Qırımnıñ tamır sakinleri – qırımtatarlarğa – bağışlana. Yalıboylu qırımtatarlarnıñ yaşayışı «Alupkadaki tatar evi», olarnıñ raatlığı, oyun ve eglenceleri «Tatar oyunı» litografında tasvirlengen.
Ressam qırımtatarlarnıñ mektebini de köstergen («Tatar mektebi»), yaşağan yerleri («Tatar eviniñ içi») ve, elbet de, Bağçasaraydaki Hanlar sarayını resimde aks ettirgen.
Carlo Bossoliniñ Qırım manzaraları onı Avropada populâr bir ressam olaraq tanıtqanlar. Aytalar ki, ingiliz qıraliçesi Viktoriya onıñ istidatınıñ mühlisi olıp, bir qaç Qırım resmini alğan edi. Bossoli çoq seyaat etti, farqlı memleketlerde yaşadı, soñra ise İtaliyağa keri qayttı. O, torunını terbiye etmeknen oğraşıp, bundan daa müim bir şey yapmadı. Onıñ ayatınıñ soñki yılları sır olıp qala. Farqlı malümatlarğa köre, ölümden bir yıl evelsi o, evlene, diger malümatqa köre ise – monah ola... Vasiyetnamege köre, Carlo Bossoli tuvğan Lugano şeerinde defn etildi...
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası