Bu sene qırımtatar halqınıñ ulu şairi, dramaturg, tarihçı Amdi Giraybaynıñ doğğanına 115 yıl tola. Onıñ ayatı Stalin devriniñ ilk yıllarında soñuna yetti...
Amdi Giraybay (Abdulafat Lâtifov) 1901 senesi fevral ayında Qırımda ülema qorantasında dünyağa keldi.
Başlanğıç mektebini Qarasuvbazarda bitirip, 1917 senesi açılğan Aqmescitteki ruşdiyege oqumağa kirdi. 1921 senesi belli bir müddet Qırım universitetiniñ emek fakultetinde oqudı, amma maddiy qıyınlıqlardan sebep oquşı devam etmedi. Genç Milletlerniñ işleri boyunca halq komissariatında çalışa, cemaat faaliyetinen oğraşa; şiir yaza. Giraybaynıñ şiiriyet icadınıñ eñ faal vaqtı 1918-1923 seneleri ola. Genç bir insan tam şekillengen bir icadını köstere!
Bir çoq zamandaşı – bu nesilniñ yazıcıları kibi – inqilâptan ilham aldı.
1920 senesi Giraybay «Hoş keldiñiz» şiirinde şu satırlarnı yaza:
Ey, horlanğan, örselengen carlılar!
Qul etilgen Çoñğar, Çatırtavlılar!
Uyanıñız! Eski dünya sallandı,
Nursız turğan küneş endi allandı.
Yigirmi yaşında bir müellif «Tatar içün» şiirinde öz halqınıñ ayırılmaz bir parçası olıp çıqa:
Qol koterip Tatar, Tatar, degende
Tatar qanı sınırlarga kelgende
Men dünyaga bir cumurdıq urarman,
Duşmanımnıñ tacın,tahtın qırarman!
Tatar içün deryalarnı tıyarman,
Bir ineniñ teşigine sıyarman,
Tatar içün incerermen, azarman,
Tatar sözün baştaşıma yazarman!
1921 senesi yazğan «Tatar ocasına» şiirinde Giraybay oca sımasını köstere. Oña halq yolunı kösterecek keçmiş ve kelecekniñ yaratıcısı, «maneviy ustaz» dep ayta.
1921 senesi Qırımda deşetli bir açlıq başlana. Giraybay oña «Öksüzler» pyesasını bağışlay. Oquyıcı bütün canlılarnıñ ölümini köre. Bu da bala seslerinen beraber kele.
1923 senesi Giraybar Türkiyege ketip, İstanbul universitetiniñ filologiya bölügine oqumağa kire. Oquş neticesi «Qırım tarihı» dissertatsiyası ola. 1926 senesiniñ soñunda Giraybay vatanına qaytıp, Yañı türk elifbesi cemiyetiniñ vilâyet şurasında çalışa. O, şiir yazmağa devam ete.
Şair öz şiirlerinde çoq belâ körgen halqınıñ tarihını aks ettirdi
Şair öz şiirlerinde çoq belâ körgen halqınıñ tarihını aks ettirdi: «Cigitke» (1918), «Añma şu künleri» (1920), «Yaş tatarlarğa» (1921), «Tuvğan tilime» (1921), «Hoş keldiñiz» (1921); Giraybaynıñ bir çoq eseri Qırımda XVIII asırnıñ tarihiy adise-vaqialarına bağışlana: «Tintüv» poeması (1920), «Keçti endi» (1922), «Hicret» (1923).
Bu istidatlı şair ve nesirciniñ ayatı o qadar qısqa olmasa edi, daa neler yazar edi. Maalesef, Giraybaynıñ ayat yolu pek qısqa oldı.
1928 senesi mayısta Veli İbraimov qurşunğa tizilgen soñ onıñnen bağ tutqan er kes taqip etile. Amdi Giraybay da apiske alına.
«Milli-Firqa» işiniñ taqiqat vesiqalarında şunı oquymız: «Veli İbraimov taqımınıñ eñ küçlü ve itibarlı tayançı yoq etilgen soñ qırımtatarlar arasında aydutlıq ve onıñ tamırlarını tolusınen yoq etme fırsatı peyda oldı. Bu tedqiq neticesinde Qırımda onıñ tam şekillengen bir özegi tapıldı – «Milli-Firqa» milletçiler firqası».
Giraybaynı «Milli-Firqa» qırımtatar milletçi firqasına ait olması, bu «qarşı-devrimci teşkilâtta» faal iştirak etmesi ile qabaatladılar. Qabaat vesiqasında aytıla ki, 1922 senesi Türkiyege Veli İbraimov tarafından anda icret etken firqa reberi Cafer Seydamet ile bağ qurması içün yollanıldı. Aynı vaqıtta, «Milli-Firqanıñ» faal iştirakçisi olıp, Giraybay Qırımdaki gençler arasında işni idare ete, komsomol ile küreşe, Türkiye içün casuslıq yapqan eken.
Taqiqat tasnifine binaen, mahküm etilgen Giraybay «Türkiye ile bağlı olğan M-F hadimleri» taqımına kirgen edi.
Giraybay Veli İbraimovnı tanımaqnen beraber, Cafer Seydametniñ qız qardaşı ile evli edi. İşniñ «netice malümatında» şöyle denile: «İş malümatına köre Amdi Giraybay Qırımnıñ «Milli-Firqa» qarşı-devrimci teşkilâtınıñ faal azası olıp, eali arasında sovetlerge qarşı işnen oğraştı ve bu teşkilâtnıñ tatar gençleri arasında qarşı-devrimci işinden liderlerinden biri edi. Türkiyedeki Qırımdan icret etkenlernen, hususan Seydametov ile bağ tutması, em de Türkiye içün casuslıq faaliyetiniñ keçirilmesi ile qabaatlanğan edi».
1930 senesi sentâbr 13-de Amdi Giraybay Moskvanıñ Butırka apishanesinde qurşunğa tizildi
1928 senesi dekabr ayında Amdi Giraybaynıñ cezası aydınlatıldı: qurşunğa tizilecek. 1930 senesi sentâbr 13-de Amdi Giraybay Moskvanıñ Butırka apishanesinde qurşunğa tizildi. O, 29 yaşında edi.
1991 senesi Amdi Giraybay cinaiy mesülietke çekilmesi içün sebep olmağanından reabilitatsiya etilgen edi. Giraybay qabaatsız olğanını añlatmaq içün tam altmış yıl kerek oldı, onıñ eserleri oquyıcılarğa qaytıp, derc etilmege başladı.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası