Qırım tarihınıñ saifeleri. Yuriy Osmanov

Aprel 1-de qırımtatar milliy areketiniñ faal iştirakçisi, sovet lagerleriniñ siyasiy mabusı Yuriy Osmanovnıñ doğğanından 75 yıl oldı.

O, Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Kuybışev rayonındaki Büyük Qaralez köyünde cenkten bir qaç ay evelsi dünyağa keldi. Babası Bekir Osmanov – zenaat boyunca agronom, cenk vaqtında belli Qırım partizanı – qorantası ve halqınen beraber ğurbetlikke tüşti.

Bekir Osmanov 1950-nci seneleri qırımtatar milliy areketiniñ temelini atqan insanlardan biri edi. Onıñ sayesinde yüzlernen faal, şu cümleden oğlu Yuriy areketke qoşuldı...

1965 senesi genç Moskvadaki meşur Bauman yüksek tehnik oquv yurtunı bitirdi. İlimnen oğraışıp, Dubndeki Nükleer tedqiqleri birleşken institutında, Moskva vilâyetindeki Serpuhovda Yüksek energiyalar institutında çalıştı. Bu müddet içinde Yuriy ulu qırımtatar maarifçisi İsmail Gasprinskiyniñ mirasını terenden ögrengen, milliy areket vesiqalarınıñ tizilmesine issesini qoşqan edi. Moskvada bulunıp, paytahtta qırımtatar halqınıñ daimiy temsilcisi oldı, regionlardan kelgen semetdeşlerini qarşılağan edi.

1960-ıncı seneleriniñ başında şiir yazmağa başladı, birinci ciddiy şiirleri 1965 senesi samizdatta çıqtı. «Vatan sesi» («Golos rodinı») şiiri, «Qabaatlayım» («Ya obvinâyu») poeması daa soñra repressiyalar içün «sebep» olğanlar.

1967 senesi sentâbr 15-de Ferğana vilâyetiniñ prokurorı «iftira vesiqalarınıñ tarqatılması» sebebinden cinaiy iş açtı. Cinaiy iş sebebi «Lenin bayrağı» ve «Sotsialistik qanuniyet» gazetalarına yollanğan mektüpler oldı. «Qırımtatar halqınıñ milliy taqdiri meselesine dair» ve «Özbekistan – milliy ayırım ve qırımtatar halqını taqip etmek içün ileri noqta» serlevalı mektüpler milliy areketniñ eñ ihtiyar iştirakçileri Bekir Osmanov ve Mühsin Osmanovğa ait edi. 1968 senesi yanvar ayında Yuriy Osmanov aynı bu iş boyunca yaqalanğan edi. Qırımtatar meselesine dair vesiqalarnıñ tizilmesi ve tarqatılmasından ğayrı, onı İsmail Gasprinskiyniñ ayatı ve faaliyetiniñ tarihiy tedqiq etmesi ile qabaatlağan ediler.

Yuriy eki buçuq yılğa qadar azatlıqtan marum qaldırıldı. Qızılqum çölündeki cinaiy lagerde cezasını çekti.

Azat etilgen soñ Yuriy eski işine alınmadı. Azerbaycannıñ Sumgayıt şeerine köçmege mecbur oldı. Mında yerli cam zavodınıñ leyha bölüginde çalışıp, bir qaç keşif yapqan. Amma milliy areketten vazgeçmedi, Sumgayıtta küçük bir teşebbüs gruppasını qurdı.

1972 senesi Ferğanağa köçip kele, azot kübresi zavodınıñ leyha bölüginde, soñra da «Giprovodhoz» institutında çalışa.

1974 senesi sevimli anası ve qadını – Mariya Vladimirovna Guşçinskaya – vefat ete. Biñlernen qırımtatarı onı ürmet ete ve seve edi, defn etkenler de qırımtatarlar oldı.

Yuriy Ferğana teşebbüs gruppasınıñ faaliyetinde iştirak etmege devam etip, vesiqalarını tize. Baba ve oğul Osmanovlar sürgünlikte olğan can ğaybı ve maddiy zarar malümatlarını ögrenip talil etkenler.

Bunı tafsilâtlıca Yuriy Bekiroviç tarif etti. Onıñ «Aktsiyanıñ maqsat ikâyesi» maqalesi 1993 senesi «Areket» gazetasında derc etilgen edi.

Osmanov şunı yaza: «O vaqıt 60-ıncı seneleriniñ soñunda Qırımtatar milliy areketi şovinizmden maske çıqarıp, oña Halqara mahkemeniñ davasını bermege niyetlendi. Areketniñ büyük küçüni talap etken devamlı bir programma edi. Onı «1970 senesi insanlarnı cedvelge aluvdaki malümat qalplığı arizasında» ilân ettiler, qırımtatar milliy areketi tenbiyeledi ki, qalplıq yoq etilmese ve qırımtatar halqınıñ tam sayısı aqqında kerçek malümat aydınlatılmasa, 1944 senesi olğan genotsid malümatları aydınlatılmasa, bunı halq yapar».

Bu faaliyet 1974 senesi aprel-mayıs aylarında yekünlendi. Sürgünlik faciasını ve ğurbet accısını körgen qırımtatar halqınıñ esas demografik zararlarını 1957, 1966, 1970-1973 seneleri halq temsilcileri tizgen cedveller ögrenmege yardım etti.

Osmanovnıñ qayd etkenine köre, vesiqanıñ özü doquz-on ay devamında tizilgendir. Qırımnıñ mesken noqtaları boyunca tarihiy, statistik ve hocalıq malümatları farqlı-farqlı menbalarda mevcut edi, onıñ üzerinde bu iş sürgünlik vaqtında milletniñ tam sayısını (560 biñ kişi, 112 biñ qoranta) ögrenmege imkân berdi, bunıñnen beraber bu malümat «Qırımda qırımtatarlarnıñ iqtisadiy, tarihiy-medeniy alanları, oturğan meskenleri ve baqqan hocalıqlarını qıyaslamağa» yardım etti.

«Vesiqa üzerinde eñ büyük iş sürgünlikniñ otuz yıllığında olğan şovinist müitindeki ğayet dramatik vaziyetke, «akimiyetke qarşı çıquv» manaçığı ile soqaqlarda yaqalav, sürgün ve tintüvlerge rastkeldi. Sibirniñ uzaq Bazoy köyünde «umumiy rejim» lagerinde Oca – cenk veteranı, areket veteranı Cebbar Akimov, KrımGİZniñ sabıq muarriri, vesiqanıñ maqsadını bilgenlerden biri – apiste yatqan edi. B.Osmanovnıñ ömür arqadaşı Mariya Vladimirovna Güşçinskaya çekişe-çekişe can bergen edi. O, azırlanğan vesiqanıñ bir sıra qarama malümatı ve cedvelini öz qolunen yazıp alğan edi», – dep hatırlay edi o vaqıtnı Yuriy Osmanov.

Qırımtatar milliy areketiniñ Halqara mahkemege yollağan yedi Senet tarihiy malümatlar esasında tizildi, «Talap, qırımtatar halqınıñ qaviy iradesi» esas vesiqası tizildi.

1979 ve 1982 seneleri Yuriy Osmanovnıñ evinde dört tintüv keçirildi. 1982 senesi dekabr ayında Ferğanada onı apiske aldılar. 1968 senesi qabaatlanğan madde boyunca tekrar qabaatlandı.

1983 senesi mayıs 3-de başlağan mahkeme bir afta sürdi. Mahkemeniñ birinci künü Osmanov tuvğanları zalğa alınmağanından sebep esnasta iştirak etmeycegini bildirdi. Ertesi künü soy-sopları ve bir qaç tanışı zalğa alındı.

Özüni kendisi qorçalağan edi. Onı mektüp, qırımtatarlarnıñ muracaatları ve qırımtatar meselesine dair yazğan bir qaç vesiqanıñ imzalaması ile qabaatlağan ediler.

Osmanov özüni qabaatlı tanımadı. Mahkemege çağırılğan şaatlar mahküm etilgenge birdemlik kösterdiler. Olar vesiqalarnıñ mündericesi kerçek olğanını tasdıqladılar. Üküm – sert rejimli lagerlerde 3 yıl apis cezası.

1983 senesi iyül 12-de Osmanovnıñ şikâyeti baqıldı, amma üküm deñiştirilmedi. Yuriy Yakutistanda apiste yattı.

Oğlunıñ mahkemesinden soñ babası Bekir Osmanov 1983 senesi mayıs 26-da Qırımda vefat etti. Qırımtatarlar (ve yalıñız olar degil!) ürmet etken ulu adamnıñ cenazesi militsiya ve KGB hadimleriniñ büyük nezareti altında qılındı: cenazege kelgenlerniñ fotoresimlerini çıqarıp, maşinalarınıñ nomeralarını yazıp alğan ediler.

Mayıs 28-de Bekir Osmanov Aqmescit rayonınıñ Beş-Terek (Donskoye) köyünde defn etildi. Mezarı bundan beş yıl ögüne akimiyetniñ ayırım siyasetine qarşı çıqıp özüni yaqqan Musa Mamutnıñ qabri yanında yerleşe...

Apis cezasınıñ bitkenine bir qaç kün qalğanda Yuriyge qarşı yañı cinaiy iş açıldı. Onı aqıl hastası adlap, Blagoveşçensk psihiatrik hastahanesine yatqızdılar. 1987 senesi onı Ferğana psihiatrik hastahanesine avuştırdılar, ve yarım yıldan soñ yiberdiler.

Azatlıqqa çıqqan Osmanov areketniñ eñ itibarlı aqımı – Ferğana areketini idare etti, onıñ esasında Qırımtatarlarnıñ milliy areketi (NDKT) şekillendi. 1989 senesi yazda Ferğanada Ahıska türkleri qıyır-çıyır etilgende Yuriy Osmanov yerli özbek ve qırımtatarlar arasında zıddiyetke yol bermedi.

1989 senesi Yuriy Osmanov SSCB Yuqarı Şurasınıñ qırımtatar halqı meseleleriniñ komissiyasında çalıştı. Onıñ «Sürgünlik qurbanları olğan halqlarğa qarşı devlet senetleriniñ cinayeti ve qanunsızlığı beyannamesiniñ» leyhası 1989 senesi noyabr 14-de SSCB Yuqarı Şurası qabul etken «Sürgün olunğan halqlarğa qarşı repressiyalarnıñ qanunsız ve cinaiy olaraq tanılması ve bu halqlarnıñ aq-uquqlarınıñ temin etilmesi aqqında» Beyannameniñ temeli oldı.

1990 senesi oktâbr ayında onı Qırım vilâyeti icra komitetindeki Sürgün olunğan halqlarnıñ işleri Devlet komitetiniñ reisi vazifesine tayin ettiler. Onıñ iştiraki ile Orta Asiya cumhuriyetleriniñ reberleri ile qırımtatarlarnıñ avdet olmasına yardım etilmesi aqqında añlaştılar.

Qırımtatar milliy areketiniñ Haber gruppasınıñ «Qırımtatar milliy areketiniñ beyaz kitabındaki» kiriş sözünde şöyle aytıla: «Komitet qırımtatar halqınıñ vatan Qırımğa avdet olmasınen bağlı ilk ihtiyaclarını qarşılamaq içün SSCB Bücetinden ayrı bir maddege esaslanıp 200 mln ruble ve birlik cumhuriyetleriniñ bücetinden 50 mln ruble berilmesine irişip oldı. Qırım, Kyiv ve Moskvada qırımtatar halqınıñ duşmanları SSCB Yuqarı Şurasında yeñilgen ve qırımtatar halqı ğalip çıqqan soñ birleşip, qırımtatar satqınlarını qullandı ve qurulğan Komitet ve ilk evelâ onıñ Reisine qarşı çıqtılar. Komitet aman-aman altı ay çalıştı.

1991 senesi mart 22-de Komitet Reisi Yuriy Bekiroviç Osmanov işten boşatıldı, Komitet yoq etildi». 1991 senesi Yuriy Osmanov «Areket» gazetasını meydanğa ketirdi. Eki yıldan soñ Halqara Tavriya ekologik-siyasetşınaslıq universiteti şarqşınaslıq fakultetiniñ dekanı oldı.

1993 senesi noyabr 6-da aqşam üstü Yuriy Osmanov vahşiyce köteklendi, ertesi künü yaralarından vefat etti. Taqiqat malümatına köre, Yuriy Osmanov yaramazlar ücüminiñ qurbanı oldı. Onıñ tarafdarları siyasiy sebeplerden öldürilgenini tüşüneler.

Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası

Fikir rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün