Tarih bütün inceliklerinen tam bir şekilde tekrarlanmay, onıñ kelecek nesillerge qaldırğan izni çoqusı allarda gizlene. Ögrenmege istegenlerni ögrete, ihmalkâr talebelerni ise cezalay...
160 yıl evelsi, 1856 senesi mart 18 (30) künü, Parijde Rusiye, Türkiye, Frenkistan, İngiltere, Avstriya, Prussiya ve Sardiniya arasında barışıq añlaşması imzalandı. O, Şarq (Qırım) cenki bitkenini ve Rusiyeniñ yeñilmesini ifadelegen edi.
Rusiye cenkleşmege başlağanda böyle bir netice olacağını beklemegen edi...
XIX asırnıñ ortasında Şimaliy Afrika, Balkan yarımadasınıñ büyük bir qısmı ve Yaqın Şarq memleketlerini qaplap alğan Osmanlı devletiniñ küçü eksilgen edi. Rus çarı I Nikolay dey edi: «Türkiye – hasta bir adam, onıñ mirasını bölmek mümkün ve atta bölmek kerek».
XVIII asırnıñ soñundan başlap Osmanlı devleti Qırımnı ve Kavkaz yalısını ğayıp etti, Rusiye ise elde etti. 1841 senesiniñ London halqara añlaşmasına köre, boğazlardaki gemi areketleri halqara nezaret altında qala edi, barışıq vaqtında bütün Avropa memleketleriniñ arbiy gemileri içün olarnı qapatma printsipi ilân etilgen edi. Rusiye flotu Qara deñiz havzasından ayırılğan ve cenüp sıñırları havfsızlıqta degil edi, çünki Osmanlı devleti cenk vaziyetinde boğazlarnı Avropa devletleriniñ gemileri içün aça bilir edi.
Er tarafnıñ cenk zıddiyeti içün öz sebepleri bar edi. Cenkniñ esas sebeplerinden biri 1841 senesi London añlaşmasında qayd etilgen Rusiye flotunıñ İstanbul ve Çanakkale boğazlarından keçmesiniñ uquq rejiminiñ tekrar baqılması meselesi oldı.
Cenk başlamasınıñ resmiy sebebi ise ortodoks ve katolik din idareleri arasında Osmanlı devletinde yerleşken «Filistinniñ aziz yerleriniñ» (Bethlehem Maabiti ve Din Mezar Maabiti) kimge ait olğanına dair davası oldı. Gece ibadehtaneler açıq edi, adamlar kelip ibadet ete bile ediler, amma diplomatlar anahtar davasını al etilmeycek bir mesele şekline çevirgenler.
Cenk başta yaramay bir şey olacağını köstermey edi: admiral Pavel Nahimov yolbaşçılığında Qara deñiz eskadrası 1853 senesi noyabr ayında Sinop körfezinde türk flotunı yoq etip, baş komandanını esir aldı
I Nikolay Rusiye ğalip çıqacağını beklep, İngiltere, Frenkistan, Avstriya ve Prussiya cenkke kirişmeycegini tüşüngen edi. Onıñ fikirince, Avstriya ve Prussiya Rusiyeniñ yardımı ile bastırılğan macar inqilâbını minnetdarlıq ile hatırlaycaqlar, Frenkistan 1848 senesi inqilâp aqibetlerinden qurtulamadı; Türkiye dağıtılğan soñ İngilterege Krit ve Mısırnı bermege vade etken edi.
Faqat yañlış tahmin oldı: tezden añlaşıldı ki, Rusiye Türkiyege qarşı degil, Ğarbiy Avropanıñ bir qaç küçlü devletine qarşı cenkleşmege başladı. Cenk başta yaramay bir şey olacağını köstermey edi: admiral Pavel Nahimov yolbaşçılığında Qara deñiz eskadrası 1853 senesi noyabr ayında Sinop körfezinde türk flotunı yoq etip, baş komandanını esir aldı.
Rusiye ordusı 1853 senesi dekabr ayında Dunaynı keçip ve türk ordusını çetleştirip, Silistriyanı muasarağa oğrattı ve ğalebe qazandı. Rusiye ordusı türklerniñ Transkafkasyanı zapt etmek planlarını bozıp, Başkadılklar civarında ğalip çıqtı.
İngiltere ve Frenkistan Osmanlı devleti dağıtılacağından qorqıp, 1854 senesi mart ayında cenkke kiriştiler. 1854 senesi sentâbr ayında Qırım yarımadasında Qara deñiz flotunıñ esas bazası – Aqyar – zapt etilecek edi.
1854 senesi sentâbr ayında Alma özeninde olğan ilk uruşta Rusiye ordusı yeñildi. Sentâbr 13-te başlağan Aqyar mudafaası on bir ay sürdi. Nahimovnıñ emri ile Rusiye yelken flotu duşmannıñ gemilerine qarşı çıqamayıp, Aqyar körfezi kirişinde battırıldı.
Rusiye ordusı İnkerman uruşı, Kezlev ve Qara özende yeñildi. 1855 senesi fevral 5 (17) Rusiye ordusı Kezlevni alacaq edi. Uruşta duşmanları ğalip çıqtı...
Cenk areketleri muvafaqiyetsiz olğanından ve Aqyar muasarasından qasevetlengen I Nikolay hastalandı. Kezlev civarındaki yeñilme haberi onı şaşırttı. Bir qaç künden soñ, 1855 senesi fevral 18-de, I Nikolay vefat etti. Ölüminden soñ gripp aqibetleri neticesinde vefat etkenini ayta ediler, amma şimdige qadar özüni öldürdi kibi fikirler de bar...
1855 senesi avgust 27-de 22 kün sürgen bombardımandan soñ Aqyarğa ücüm etildi. Rusiye ordusı şeerni terk etmege mecbur oldı.
İqtisadiy taraftan artta qalğan, feodal-serf Rusiyesi ondan qat-qat küçlü olğan Avropa devletlerinden zarar kördi. 1856 senesi mart ayından imzalanğan Parij barışıq añlaşmasına binaen, Rusiye büyük topraq zararını körmedi – Bessarabiyanıñ yalıñız cenüp tarafı alındı. Faqat onıñ Beylikler ve Sırbistannı qoruma aqqı ğayıp oldı. Eñ qıyını Qara deñizniñ «neytralizatsiyası» şartı olğan edi. Rusiye Qara deñizde arbiy-deñiz quvetlerini, arbiy qale ve gemilerini tutamaz edi, böylece cenüp sıñırları içün büyük bir telüke peyda ola edi. Rusiyeniñ Balkanlar ve Yaqın Şarqtaki rolü tamamen yoq oldı: Sırbistan, Moldova ve Eflak Osmanlı devleti sultanınıñ idaresi altında keçken edi.
Qırım cenkinde yeñilme Nikolay ükümeti içün kederli bir netice oldı, Rusiye cemaatçılığı ayaqlandı ve ükümet devlette islâat keçirmege mecbur oldı.
Aqyar kampaniyası vaqtında başlap, cenkten soñ devam etken qırımtatarlarnıñ icreti 1860-1862 seneleri kütleviy oldı
Devletler içün aqibetlerini aytıp, cenkniñ Qırımğa ketirgen neticelerini aytmaylar... Asılında cenk aqibetleri yarımada ve hususan tamır halqı – qırımtatarlar içün – facialı oldı.
Aqyar kampaniyası vaqtında başlap, cenkten soñ devam etken qırımtatarlarnıñ icreti 1860-1862 seneleri kütleviy oldı.
Publitsist Grigoriy Levitskiy qayd ete ki, «Qırım cenki vaqtında kazak patrulleri güberniyalarnı dolaşıp, tatarlarnı esir alğan edi (duşman tarafına keçecekler dep) ve para bermege istemegenler satqınlar kibi tanıtıla edi. Neticede bir çoq tatar Orlovsk, Kursk, Yekaterinoslavsk ve Herson güberniyalarına sürgün etilgen edi».
«Gertsenovskiy Kolokol» 1861 senesi yazğan edi: «Ükümet oña sadıq olğan tatar ealisini Qırımdan quvğan edi, anda ruslarnı yerleştirecek edi – 100 biñ tatar yoq olğan soñ ruslar Qırımğa ketmeycegini añladılar». Niayet, «tatarlar Qırımdan sürgün etilse», yarımada büyük bir belâğa oğraycağını añladılar, vaziyetni ögrenmek içün meşur devlet adamı, graf, Aqyar kampaniyasınıñ qaramanı Eduard Totleben Qırımğa yollanğan edi...
Soñu bar
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası