90 yıl evelsi, 1926 senesi fevral 26 – mart 5 künleri, Baküde Birinci Sovet Türkoloji Qurultayı olıp keçken edi. Sovetler Birligindeki türk halqlarınıñ tarihında büyük bir vaqia oldı.
SSCB Merkeziy icra komiteti yanındaki Sovetlerniñ İlmiy Assotsiatsiyasınıñ reisi Mihail Pavloviçniñ selâmlav sözlerinde qayd etile ki, «Türkoloji qurultayı yalıñız ziyalılarnıñ degil, keniş halq sınıflarınıñ türk-tatar halqlarınıñ bugünge qadar yalıñız avropalı halqlarnıñ variyeti olğan medeniyetke qoşulmasında mania olğan beceriksiz ıstıla, imlâ, elifbege diqqatını celp etecek. Bu qurultay türk-tatar halqları inqilâp batalyonlarınıñ caillikni yoq etmege, halqlar arasında maarifniñ tarqatılmasına keder etken caillikniñ Gibraltarları ve Port-Arturlarına qarşı büyük bir ücüminiñ başlanğıçıdır».
Ulu türkşınas alimleri qurultayğa keldi. Vasiliy Bartold, İlya Borozdin, Bekir Çoban-zade, Aleksandr Samoyloviç, Sergey Oldenburg, Lev Şçerba maruzalarınen çıqışta bulundılar. Qurultayda 130 delegat iştirak etti, olarnıñ arasında Qırım MSSC sekiz temsilcisi: professor Çoban-zadeden ğayrı – Osman Aqçoqraqlı, Asan Sabri Ayvazov, Abibulla Odabaş, Şevqiy Bektore, Yaqub Kemal, İsmail Lemanov, Mamut Nedim.
Türk halqlarınıñ yazısı eki biñlik tarihqa saiptir, elifbeler bir qaç kere deñişken edi. Çızmaq ve ariflerni qullanmaq qıyın edi. XIX asırnıñ soñu-XX asırnıñ başında informatsion modernizatsiya zamanında buña büyük diqqat ayırıldı: arap urufatınıñ qullanması mehanik yazı maşinalarınıñ işini zorlaştırğan edi. Sozuq sesler içün ariflerniñ qoşulması kibi yañılıq muvafaqiyetsiz oldı. Türk halqları içün latin urufatına esaslanğan yañı elifbeni azırlamağa başladılar – Yañalif türk tilleriniñ qaidelerine daa çoq uyğan edi.
Vatandaş cenki bitkeninen Azerbaycanda ve Şimaliy Kavkazda, soñra ise Orta Asiyada Sovet akimiyeti tiklengen soñ arap urufatından latin urufatına keçüv areketi başladı. Azerbaycanda latin urufatına keçüv tecribesi memleketteki yazı inkişafınıñ temeli oldı. 1924 senesi Moskvadaki Şarqşınaslıq ilmiy cemiyetinde türk yazıları içün latin urufatınıñ birligi quruldı, teşkilât umumtürk qurultayına azırlıq körmege başladı. 1926 senesi fevral 26-da açılğan qurultaynı teşkil etüv işleriniñ büyük qısmı Azerbaycannı ögrenüv cemiyetine aittir.
Qurultaydaki çıqışlarnıñ bir çoqu Qırımğa bağışlanğan edi. Böylece, professor İlya Borozdin 1925 senesi Bağçasaray civarındaki Eski Yurtta Üsein Bodaninskiy ve Aleksey Başkirov yolbaşçılığında keçirilgen qazma işleri aqqında tarif etti: «Olar acayip bir örnek malümatını, hususan meraqlı yazı ve örnekli baştaşlarnı köstergenler. Krımtsik ve Krımsovnarkom SSCB Merkeziy icra komiteti yanındaki şarqşınaslıq ilmiy birliginen beraber Qırımdaki tatar medeniyetini ögrenmek içün yolbaşçılığım altında 1925 senesi yazda Eski Qırım (Solhat) yadikârlıqlarını tedqiq etüv ilmiy ekspeditsiyasını teşkil etkenler».
Maruzacınıñ qayd etkenine köre, «Solhat XIII asırda (ekinci yarısı) ve XIV asırda büyük bir iqtisadiyat ve medeniyet merkezi olğan. Şarqnıñ farqlı memleketlerinden bir sıra kervan mında kele, bir çoq til eşitile, büyük alış-veriş işleri mında keçirilgen edi. Küçük Asiya, Mısır, Turkestan, ve atta uzaq İndistan parlağan tatar şeeri ile ticaret munasebetlerini qurğan ediler, eski malümatlarğa köre, şeerniñ divarları o qadar büyük edi ki, atlı olarnı keçmek içün yarım künni sarf etken edi. Solhat iqtisadiyat merkezi olmaqnen beraber, tasil ve sanat ilerilegen medeniyet merkezi de oldı. Bazı da mahsus çağırılğan ustalarnıñ qurğan cami, medrese, dürbe ve saraylar şeerde çoq edi».
Qazan tarihçısı Gaziz Gubaydullik maruzasında «büyük bir medeniy keçmişke saip olğan ve XVII asırda ğayet meraqlı tarihçılarnı bergen Qırımnıñ türk-tatar alemini» aytıp, Amet Özenbaşlınıñ tedqiqine büyük diqqat ayırdı: «Sovetlerniñ tatar matbuatında çıqqan tarihiy maqalelerden ğayrı, keçken sene Amet Özenbaşlınıñ pek emiyetli, ayatiy ve ameliy qıymetli olğan tedqiq ve eserleri çıqtı: «Çarlıq zamanında Qırım faciası». Bu kitap bütün qırımtatar kitapları kibi qolay bir tilde yazılğan, onıñ em publitsistik, em de ilmiy emiyeti mevcut. Bu eserde çarlıq zamanında basılmağan malümatlar derce etildi, basılğanlar ise birleştirildi. İlâve etilgen XVII asırnıñ Qırım Hanlığı haritası da pek qıymetlidir».
Qırım temsilcileriniñ çıqışları çeşit lingvistik meselelerinen bağlı oldı. Bekir Çoban-zade eki maruzanı oqudı – «Türk lehçeleriniñ yaqın aqrabalığına dair» ve «İlmiy terminologiyanıñ sistemasına dair», İsmail Lemanov «Türk tillerini ögretüv usullarınıñ temelleri aqqında» fikirlerinen paylaştı, Abibulla Odabaş ise «Türk tillerinde ıstılalar» maruzasınen çıqışta bulundı.
Qurultay Sovetler Birliginiñ diger cumhuriyetleri ve vilâyetlerinde Azerbaycannıñ latin urufatına keçüv tecribesini qullanmağa tevsiye etken edi. Yañı türk elifbesiniñ Sovet merkeziy komiteti qurulğan edi. Qurultaydan soñ arap urufatını qullanğan türk halqlarınıñ latin urufatına keçüv areketi başlandı. Elifbe qurulışında «unifikatsiya», yani ayrı milliy elifbelerniñ grafik ve fonetik birleşmesi esası teklif etilgen edi.
Faqat bir qaç yıldan soñ sovetler latin urufatından memnün qalmay ediler. Halqlarnıñ tez sürette birleşme siyasetine SSSC halqlarınıñ kirill urufatına keçmesi uya edi. Sovetlerniñ Kommunistik firqasınıñ Merkeziy komiteti ve sovet ükümeti (1939) qarar alğan soñ bu ğaye ömürge keçirildi.
Qurultaynıñ bir çoq iştirakçisi o vaqıt artıq repressiyalarğa oğratılğan edi. Qırımtatar delegatlarından bir kişi sağ qaldı – Şevqiy Bektore. O, 1932 senesi apiske alındı, soñra tekrar apiske alındı, 1956 senesi ise Türkiyege ketti, anda da beş yıldan soñ vefat etti...
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası