Aqmescit – «Armançıq» bala mecmuası – oquyıcılar içün qırımtatar tilinde çıqqan yekâne renkli mecmuadır. Mecmua hususiy olsa da, tesisçileri qasevetleneler: soñki yıl içinde abunecilerniñ sayısı bayağı eksildi. «Armançıqnıñ» vaziyeti, onıñ kelecegi ve qırımtatar tili nasıl etip canlandırılacağını «Tezis» Neşriyat eviniñ» müdiri, bala mecmuasınıñ esasçısı ve muarriri Ediye Müslimova aydınlattı.
– «Armançıq» mecmuası aqqında tarif etiñiz, onıñ oquyıcıları kim?
«Armançıq» – qırımtatar tilinde çıqqan bala mecmuasıdır, onıñ esas oquyıcıları 5-10 yaşlarında balalardır. Amma bizler yaşı büyük olğan balalar içün de teklif etemiz, çünki balalarnıñ til seviyesi farqlı ola. Bazı oquyıcılarımız er kün qullanılğan adiy sözlerni bile ögrengende zorlana. Bir şeyni tarif etmek isteyim: bir qaç yıl evelsi qart bir qadın muarririyetke telefon ete, torunı daa altı aylıq eken. Bala daa pek ufaq desem, o, «Armançıq» mecmuasını balanıñ ana-babası, oğlu ve kelini içün, oqup balasınen ana tilinde laf etsinler, dep alğanını ayttı. Mecmua kimler içün çıqa sorasalar, qırımtatar tiliniñ seviyesine köre, dep aytamız.
– Mecmua qaç yaşında?
Bu sene beş yıl olacaq
– Bu sene beş yıl olacaq. «Armançıq» mecmuası 2011 senesinde birinci üç baqma sanı ile neşir etilmege başladı. Mecmuanı körip tanış olğanlar, 2012 yılından itibaren abune olmaq mümkün, oquyıcılar poçta hızmetleri üzerinden abune olıp, yaşağan evlerinde mecmuanı ala bileler. Birinci sene, Qırım ve Ukrainanıñ abune neşirleri cedveline kirgende, abuneciler çoq olacağını tüşünmegen edik, 3000 abunecini körgende ise muarririyette quvançımızdan başımız kökke yete edi. Birinci sene o vaqıt daa belli olmağan milliy neşirniñ üç biñ abunecisi olsa, bu acayip bir şeydir! İleride olarnıñ sayısı artacaq, dep tüşündik, amma bu sene abune kampaniyasından soñ şaştıq. Bir yıl evelsi 6500 abunecimiz bar edi, bu seneniñ başında 3500 kişi abune oldı.
– Qırımtatar tilinde çıqqan yekâne bala mecmuasına ne içün yazılmaylar?
– Mence, bir qaç sebep bar: reklam kampaniyası olmadı. ATR qırımtatar telekanalı ve Lâle bala telekanalı qapatılğan soñ halqımızğa mecmua işine devam etkenini yetkizip olamayıq. Televideniyede çalışqan dostlarımız er vaqıt yardım ete ve reklam içün yayın ayıra ediler. Yañı «Millet» telekanalı ile şimdilik çalışmaymız, amma çaresini tapmağa tırışamız. Qırımnıñ poçta bölükleri keyfiyetsiz çalışa. Abune neşirleri cedveline «Armançıq» mecmuası aqqında yañlış malümat kirsetildi, poçta bölükleri katalogda mecmuanı tapamayıp, mecmua qapatıldı ve abune olmaq imkânsız, dep ayta ediler. Bir kere şeerniñ poçta bölüginde abune kâğıtları bitti ve adamlar abune olamadılar. Muarririyetimiz oquyıcılarımızdan kelgen er bir şikâyetten soñ «Qırım poçtasınıñ» baş müdirligi ile bağlana edi, olar yañlış malümatnı tarqatqan poçta hadiminiñ soyadını qayd etmege tevsiye etken ediler. Şikâyetler pek çoq edi, bazı vaqıtları poçta bölükleriniñ hadimleri milliy bala mecmuasına abune olmasınlar dep, bunı aselet yapalar kibi kele edi. Abune olacaq insan vaqıt tapıp poçtağa kelse, nevbetini beklese ve bundan soñra abune olamasa, bir daa kelmez. Poçta hadimlerine aytam, olarnıñ kârı da abunecilerimizniñ sayısına bağlı, çünki yıl-yıldan poçta ketirilmesi paalılaşa.
Esas sebeplerden biri – ana tilini bilgen insanlarnıñ az olmasıdır
Ve, belki de, esas sebeplerden biri – ana tilini bilgen insanlarnıñ az olmasıdır. Çünki mecmua qırımtatar tilini az olsa da bilgenler içün neşir etile. Demek ki, yapqan işimiz genç ana-babalarğa añlaşılmay, olar ana tilini ögrenmege istemey ya da qorqalar.
– Bunıñ sebebi ne?
– Yıllar devamında bala edebiyatınıñ inkişafına diqqat ayırılmadı. Bala kitaplarını oqumağan bir qaç qırımtatar nesili ösip yetişti. Cenk, sürgünlik, Vatanğa avdet balalar içün qırımtatar matbuatınıñ inkişafına yol bermediler. «Qırımtatar yazıcı ve şairleriniñ balalar içün yazğan eserleri, em de çetel müellifleri eserleriniñ tercimeler cedvelinde» (2011 senesi Gasprinskiy Qırımtatar kütüphanesi azırlağan) bala kitaplarınıñ sayısını ve ne vaqıt çıqqanını körmek mümkün. 1941 senesinden 1959 senesine qadar bir kitap çıqtı, yani 18 yıl devamında balalar içün kitaplar yoq edi!
– Sürgünlik yılları qırımtatarlar ana tilini saqlap oldılar, amma Vatanda vaziyet biraz başqa.
– Sürgünlik yılları qırımtatar tili yoq olma telükesi altında degil edi. Sürgünlik yerlerinde «Lenin bayrağı» gazetası ve «Yıldız» mecmuası çıqqan edi. Bu neşirlerge on biñlernen kişi yazılğan edi. Bugünki gazeta ve mecmualarnı alsaq, yarısı bile olmaycaq. O zor yıllarda qırımtatarlarnıñ çoqusı ana tilini bilgen edi. Menim qartanam, misal olaraq, rusça bilmegen edi. Büyükler rusça bilmegeni içün evde tek tuvğan qırımtatar tilinde laf ete edik. Zemaneviy qartana-qartbabalar yabancı tilde laf eteler, çoqusı ana tilini bilmey.
Adamlar ana tilini bilmeyip etnos olaraq yoq olacağını añlamasalar, bizler yalvarmağa devam etecekmiz: «Mecmua, gazetamızğa abune oluñız. Bizge qoltutıñız. Siziñ içün çalışamız. Bala ve torunlarıñız ana tilini unutmasın!»
Biz renkli, ucuz gazeta ve mecmualarnı çıqarsaq da, adamlar ana tilini bilmeyip etnos olaraq yoq olacağını añlamasalar, bizler yalvarmağa devam etecekmiz: «Mecmua, gazetamızğa abune oluñız. Bizge qoltutıñız. Siziñ içün çalışamız. Bala ve torunlarıñız ana tilini unutmasın!». Er bala, onıñ ana tili, medeniyeti, tarihına olğan sevgisi içün küreşecek vaqıt kelgendir. Dostum ve tarihçı, semetdeşimiz Hakan Kırımlı maña bir kün şöyle dedi: «Tarihiy vatanında yaşağan halqnı saqlaycaq ve diger halqlar arasında yoq olmamağa yardım etecek eki şey bar – din ve til». Nasıl olsa da, islâm bilgimiz bar, bir çoq semetdeşim içün ana tili şahsiyet olaraq inkişafınıñ bir faktorı degil, ana tilini ögrenmesek, yıl-yıldan bu mesele kerginleşecek. İleride ne olacağını tasavvur etmege qorqasıñ – mankurtlar nesili olacaqmı ya da bizler bu tilni saqlap qalıp olurmız.
«Armançıq» mecmuasını azırlağanda oquyıcılarımıznı qaqıştırmamaq içün metinni mümkün olğanı qadar qolaylaştırmağa tırışamız. İnanıñız, manası qalsın ve tanış sözler olsun dep, metin yazmaq pek qıyın. Bilemiz ki, balalarnıñ çoqusı ana tilini bilmey ve büyüklerden yardım olacağını beklemek yañlış olur.
– Qırımtatar tilini canlandıracaq şeyler barmı?
– Mence, qırımtatar tilini canlandıracaq tek bir şey bar – qırımtatar tili mekteplerde mecburiy ders olaraq ögrenmeli. Qırımtatar tilini er kes ögrenmek kerek. Halqımıznıñ medeniyetini qorumaq içün akimiyette olğanlarnıñ siyasiy iradesi olmalı.
Yıl-yıldan yañı oquyıcılarnı milliy kütleviy haber vastalarına celp etmek daa zor ola
Yıl-yıldan yañı oquyıcılarnı milliy kütleviy haber vastalarına celp etmek daa zor ola. Er bir gazeta ve mecmuanıñ daimiy oquyıcıları bar, ve olarnıñ sayısı, maalesef, eksile. Ailede ana tilinde gazetalarnı oquğan büyükler qalmasa, olarnıñ bala ve torunları qırımtatar neşirlerine abune olmay, çünki internet bar, anda bütün haberler çıqa. «Armançıq» bala mecmuasınıñ da 3500 abunecisi bar, olar abune ola, oquy, bekley ve qasevetleneler. Halqımıznıñ yalıñız 1 fayızı olğanını hatırlasam, özüm ve zenaatdaşlarım – milliy matbuat vastalarınıñ muarrirleri içün – yüregim sızlay. Er bir qorantada tahminen üç bala bar. Buña büyüklerni de qoşsaq – aman-aman 15 biñ ola. Bu balalar içün çalışmağa devam etecekmiz, bazı vaqıtları çıqqan problemlerimizge lâqayt qalğan memurlarğa qulaq asmaycaqmız ve çaresini tapmağa tırışacaqmız. Toqtamaycaqmız – muarririyetimizniñ şiarıdır!
