Kiyevde yañı müftiylik kimge kerek?

Qırımtatar siyasetçileri qıtaiy Ukrainada qırımtatar diniy idaresiniñ açılmasına teşebbüs köstereler. Ukraina akimiyeti indemey, Qırım ve Aqyar musulmanları Diniy idaresi (QAMDİ) ise açuvlana.

​Qırımtatar halqınıñ milliy lideri Mustafa Cemilev Ukrainanıñ qıtaiy qısmında qırımtatar diniy idaresi açılmaq kerek, dep bildirdi. Onıñ aytqanına köre, Qırım ve Aqyar musulmanları Diniy idaresi yarımada Rusiye akimiyetiniñ nezareti altında buluna. Qırım.Aqiqat Cemilevden yañı müftiylikni açmaq planları aqqında tafsilâtlıca tarif etmege rica etse, o, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarovğa muracaat etmege tevsiye etti. O ise, izaatlarını soñra bermege vade etti.

Aynı vaqıtta, QAMDİ Cemilevniñ laflarına sert bir şekilde cevap berdi. «Kiyevde Qırım müftiyligi olurmı?! İstanbul, New York ya da Londonda ne içün olmasıñ aysa?! Qırımtatar halqı Qırımda, öz vatanında, yaşay, ve Qırım müftiyligi Qırım musulmanları ile beraber bar edi, bar ve bar olacaq. Qırımnıñ musulman halqı bergen vazifelerni lâyıq bir şekilde becermege tırışamız, Müftige qıymet kesmek aqqı yalıñız onı saylağan halqqa aittir», – dep ayttı Qırım müftisiniñ muavini Ayder İsmailov.

O, halq liderleriniñ müfti Emirali Ablayevniñ faaliyetine qıymet kesken sözlerini ciddiy bir izaatqa lâyıq olmağan «boş laf» olaraq adladı. İsmailovnıñ hatırlatqanına köre, Ablayevni Meclis erkânından çıqarmaq ıntıluvları neticesiz oldı. Onıñ bu izaatları Meclis reberligi ve Diniy idare arasında zıddiyet bar olğanını daa bir isbatlay.

Meclis reisinniñ birinci muavini Nariman Celâl Qırım.Aqiqatqa bildirdi ki, yañı diniy idareniñ meydanğa ketirilmesi yañı bir ğaye degil. «Qırım müftiyliginiñ (qıtada – QA) meydanğa ketirilmesi faal olmasa da, belli bir vaqıt muzakere etilgen edi. Mecliste bunıñnen bağlı resmiy toplaşuvlar keçirilmedi ve qararlar qabul etilmedi. Qıtada oturğan işdeşlerimizniñ teşebbüsidir», – dep ayttı Celâl.

Meclis reisiniñ birinci muavini aytqanına köre, Qırımdan mecburen köçip kelgenler Qırım musulmanları Diniy idaresi ile bağ tutamaylar, çünki müftiylik Rusiye akimiyetine boysuna.

Nariman Celâl dedi ki, Ukraina musulmanları Diniy idaresi (UMDİ) qırımtatarlarnı birleştirecek bir struktura degil, çünki «habaşiler» ile alâqaları bar. Onıñ qayd etkenine köre, qırımtatarlar bir de bir tariqat ya da sektağa kirmey ve Rusiyege qoltutqan UMDİ reberi Ahmed Tamimniñ muhalifeti ola.

Qayd etmeli ki, QMDİ Ukrainadan qaydını sildirmey, amma Rusiye qanunlarına köre qayd olğan soñ Umumukrain kilse ve din teşkilâtlarınıñ şurasında öz menfaatlarını temsil etmek aqqını «Umma» Ukraina musulmanları Diniy idaresiniñ müftisi Said İsmagilovğa berdi.

Faqat şuranıñ bir qaç azası «Umma» UMDİniñ Qırım diniy idaresiniñ menfaatlarını temsil etmek aqqını blok etti. Böylece, Ukraina prezidenti yanındaki muşavere organı olğan Umumukrain kilse ve din teşkilâtlarınıñ şurasında Qırım musulmanları temsil etilmey. Qırımdan mecburen köçip kelgen musulmanlarnıñ çoqusı «Umma» UMDİ camisine, bazıları «Ukraina musulmanları birligine», ve pek az insan UMDİ camisine qatnay.

​Celâlnıñ zanınca, Mustafa Cemilev meydanğa ketirilecek idareni qırımtatar dep adlasa da, onıñ temelinde milliy printsip olmaycaq.

«Yañı din teşkilâtınıñ temeline milliy çizgi qoyulğanını tüşünmeyim. Ukraina musulmanlarınıñ çoqusı qırımtatarlar, bu sebepten de böyle körüne. Qırımtatar halqı aq-uquqları ve devletçiligi oğrunda küreşip, olarnı birleştirecek teşkilâtlarnı, şu cümleden müftiylikni – QMDİ – de qurğan edi. Milliy küreşniñ yañı basamağı başlandı. Aynı vaqıtta diger milletlerge mensüp musulmanlar içün bunıñ kibi teşkilâtlarğa kirmek yasaq degildir», – dep qayd etti Meclis reisiniñ birinci muavini.

18-inci asırda, musulmanlar yaşağan topraqlar Rusiye imperatorlığına kirsetilgen soñ, din idareleri devlet ve din kütkenler arasında munasebetlerniñ bir şekli olaraq inkişaf etmege başladı. O vaqıt Tavriya müftiyligi de meydanğa ketirilgen edi. Rusiye akimiyeti Qırımnı işğal etken soñ aynı adı olğan teşkilâtnı qurdı.

Mustafa Cemilevniñ qayd etkenine köre, qırımtatarlarnıñ sürgünlikten avdet olmasından soñ qurulğan Qırım musulmanları Diniy idaresi şantaj aleti olaraq qullanıldı. Müfti Meclis azası ola, Diniy idare ise er vaqıt, işğalge qadar, yapacaq areketlerini qırımtatar temsil organı ile muzakere etken edi.

Diniy idareler Sovetler Birligi zamanında mahsus hızmetlerniñ bölüklerine çevirilip bar edi. Sabıq sovet devletleri bir sıra memlekette mustaqil cemiyetler ve regional teşkilâtlarnen aynı sırada bar olğan institutlarğa sadıq qaldılar. Avtoritar rejimi olğan bazı Orta Asiya devletlerinde aman-aman bütün dindarlar müftiyliklerge qapatılğan, qalğanlarğa basqı yapıla. Sovet lagerleriniñ mabüsi Mustafa Cemilev qıtada qırımtatar müftiyligini canlandırmağa teklif etti.

İlâhiyatçı, Ukrainada ve Şarqiy Avropada islâmnı tedqiq etken Mihail Yakuboviçniñ fikirince, Cemilevniñ teklifi – «sovetlerden qalma ananelerge bir kerilemedir». «Bir de bir zemaneviy ad liderlik yerini alacaq bir merkeziy qurulış degil, ayrı bir teşkilât olaraq körünecek. Ukrainadaki diniy idarelerniñ qurulışı farqlı – bazıları demokratik ola, digerleri ise müftiniñ itibarına esaslana», – dep ayttı Yakuboviç Qırım.Aqiqatqa.

Alimniñ qayd etkenine köre, qıtadaki qırımtatarlar din ceetinden farqlı, çünki farqlı aqımlarğa aitler. Yañı diniy idare birleştirecek bir yer ola bile, amma mında da çoq şey diniy liderge bağlı. Kiyevniñ nezareti altında olğan topraqlarda qırımtatar diniy idaresini canlandırmağa teklif etken insanlar müfti vazifesine keçe bilecek namzetlerniñ adlarını aytmay. Yañı din teşkilâtınıñ kelecegi oña berilgen vazifelerge bağlı olacaq, dep tüşüne ekspert: «Menim fikirimce, yañı qurulış Ukrainanıñ farqlı islâm gruppları ile bağ qursa ve ciddiy zıddiyet vaziyetinde kerek olğan işbirlik meydanı ola bilse, faydası da tiyecek», – dedi Yakuboviç. Onıñ fikirince, Qırımda yüzlernen yıl devam etken islâm alimligi ğayrıdan tiklense, musulmanlar da birleşir. Onıñ Qırım.Aqiqatqa bergen izaatlarına köre, musulmanlarnı birleştirecek yañı qurulışnıñ işinde başta etnosiyasiy qısım müim yer alacaq.

Yaqın Şarq tedqiqleri Merkeziniñ eksperti İgor Semivolosnıñ fikirince, diniy idare degen institut çar Rusiyesinde din kütkenlerni nezaret etmek içün meydanğa ketirilgen olsa da, şimdiki vaqıtta da semereligini kösterdi.

«Meclis vekilleri bu institutnı ananeviy bir şey kibi köreler ve qaidelerge riayet etilmesine (diniy yaşayışta – QA) tesir etmek isteyler... Müftiniñ başqa tarafqa keçkeni tanılğan soñ bu fikir şekillendi, şimdiki QMDİ «içtimaiy institut qaidelerine» uymay ve deñiştirilmek kerek», – dep ayttı Semivolos Qırım.Aqiqatqa. Onıñ qayd etkenine köre, din kütkenlerniñ yañı teşkilâtı qurulsa, onıñ maliye etilmesi aktual olacaq.

«Bunıñ kibi bir adımnıñ maqsadı ve siyasiy aqibetlerine qıymet kesmek istemeyim, amma bayağı para kerek. Olarnı qaydan almaq mümkün suali peyda ola... Türkiyeden ğayrı başqa bir çare körmeyim», – dep qayd etti ekspert. ​

Ukrainada din kütkenlerniñ milliy derecede birleşmesi içün qanunlarğa binaen, Ukrainadaki vilâyetlerniñ yarısında regional teşkilâtlarnıñ olması talap etile, dep ayttı medeniyet nazirliginiñ din ve milletler işleri departamentiniñ müdir muavini Mihail Podük.

Onıñ qayd etkenine köre, şimdilik nazirlikke yañı musulman teşkilâtı ile bağlı bir muracaat kelmedi. «Muracaat kelse, onı bir aydan üç ayğa qadar baqa bilemiz, qayd etmek ya da qayd etmemek qarar alınacaq. Vesiqalar doğru olsa, qayd etecekmiz», – dep qayd etti Podük. Onıñ aytqanına köre, yañı teşkilât esasçıları qanunlar belgilemegen bir nizamname qaideler olmasını talap etse, qayd işlerinde problemler peyda ola bile.