Ant Etkenmen: Noman Çelebicihannıñ 130 yıllığı munasebetinen. Soñu

Mahsus Qırım.Aqiqat içün, «Fikir» rubrikası

1917 senesi sentâbr ayınıñ ekinci yarısında Kiyevde Halqlar toplaşuvı olıp keçti, delegatları arasında Noman Çelebicihannıñ yolbaşçılığında altı qırımtatarı bar edi. Olardan biri Amet Özenbaşlı şunı qayd etken edi: «Er kes bilsin, qırımtatarlar iç bir kimsege Qırım yarımadasında bir de bir gegemoniyanı tiklemege yol bermeycekler. Bu sefer de qırımtatarlar öz yurtunda qazanğan aq-uquqları ve azatlıqnı qorçalaycaqlar».

Qırımtatar delegatları toplaşuvda Rusiyeniñ federativ qurulışı ile bağlı qabul etilgen rezolütsiyalardan memnün qalıp, öz aralarında Qırım statusını qonuşqan ediler. Oktâbr ortalarında Çelebicihan mezkür esnasnı bu şekilde tasvir ete:

«Memleketimizdeki idare şekli aqqında noqta... tış siyaset ve arbiy meselelerden ğayrı, bizge millet olaraq mustaqillik berecek idare şeklini talap ete... Komitetimiz menfaatlarımızğa uyğun qurulışnı (muhtariyetni – müel.) Ukrainada taptı.

Amma ögümizge daa bir mesele çıqa: sıñırlar. (Merkeziy) Radadan soramağa qarar aldıq: «Qırım yarımadası territorial muhtariyetiñizniñ sıñırlarına kiremi?»... Halqlar toplaşuvında on kün devam etken muzakerelerden soñ, söz sırası, Qırım qırımlılarğa ait kibi rezolütsiya qabul etilgen edi. Bunı taktik muvafaqiyet olaraq körem, olar da bizni tebriklediler: «Qırımnı istegeniñiz kibi idare ete bilesiñiz».

Aynı o vaqıt, ukrain avtonomist areketiniñ tesiri altında, delegatları Qırımnıñ kelecegini belgilemek içün Qurultaynı toplamağa qarar aldılar.

Çelebicihan bolşeviklerniñ avdarmasına muqaytlıqnen yanaşıp, öz laflarında Qırım firqacılarını Petrogradlılardan ayırğan edi, amma kommunistlerni öz ittifaqdaşları sırasına qoşamadı. Demokratik Rusiye terkibinde muhtariyet olamaycağını añlap, Noman mustaqil bir devlet qurulmasına faal şekilde başladı.

Dekabr 9-da (eskiden noyabr 26-da), Keçici ükümet dağılğanından bir ay keçken soñ, Bağçasaraydaki Hanlar sarayında yañı tarihta ilk Qırımtatar Milliy Qurultayı açıldı. Çelebicihan prezidiumğa saylanğan edi. Onıñ lafları Qırım munaqaşalarınıñ tarzını belgilegen edi. Maqaleniñ başında olardan biri qayd etilgen edi, şimdi ise nutuqlarından daa bir danesi:

«Qırım yarımadasında türlü renklerde bir çoq zarif güller, zanbaqlar, lâleler bardır. Ve bu lâtif ruh-i naz çeçeklerniñ episiniñ kendilerine mahsus bir güzelligi, özlerine mahsus lâtif qoquları bar. Bu güller, bu çeçekler Qırımda yaşağan milletler: tatar, rus, ermeni, yeudiy, nemse ve başqalarıdır. Qurultaynıñ maqsadı olarnı bir yerge toplap episinden bir güzel ve nefis buket yapmaqtır, güzel Qırım adasında aqiqiy medeniy bir İsviçre tesis etmektir. Tatar Qurultayı yalıñız tatarlarnı degil, asırlardan berli tatarlarnen beraber qardaşça yaşap kelgen diger milletlerni de tüşünmekte. Olarnı da işke davet eterek, olarnen qol-qolğa berip ketecektir. Tatar bu işte amir degil, belki bir müteşebbis, yalıñız bir teşebbüsçilik vazifesini icra etecektir».

Qurultay 18 kün sürdi ve «Avropanıñ eñ medeniyetli halqları bile qabul ete bilecek qanunlarnı qabul etti». İşniñ soñki künü, dekabr 26 (13) künü, Qırım Halq Cumhuriyeti ilân etildi, Anayasası ve Milliy ükümeti saylandı. Cumhuriyetniñ ükümet reisi ve adalet müdiri Çelebicihan oldı. O vaqıt matbuatta «Qırım prezidenti» adınen keçken Çelebicihan saylav künü de qoyu mavı Avropa tarzlı kostüm kiygen ve qırımtatar qalpağını taqqan edi.

Halqnıñ ve Nomannıñ Qırım devletçiligi ile bağlı hayalı, niayet, kerçekleşti, faqat genç demokratiya yarımadada çoq yaşamadı.

Şeitlik

Dekabr 29 (16) künü Aqyarda keçici Arbiy-inqilâp komiteti – şeerdeki «qızıl akimiyetniñ» fevqulâde organı şekillene. O künden başlap Qırımda üç siyasiy merkez bar edi: Keçici ükümet zamanından qalğan Halq Temsilcileriniñ Şurası, Qırım Halq Cumhuriyetiniñ reberligi ve Arbiy-inqilâp komiteti, asılında ise eki akimiyet peyda ola. Qırım ştabına kirgen Halq Temsilcileriniñ Şurası ve Cafer Seydametniñ reberligi altında Reberlik Arbiy-inqilâp komiteti yollağan Qara deñiz flotuna qarşılıq kösterdiler. Bolşevikler raqiplerden eñ azından yedi qat çoq edi.

Bunı añlağan ve zorbalıqqa qarşı çıqqan Çelebicihan şaşmaladı. O, yarımadanıñ kelecegini belgileycek Meclis saylavlarını keçirecek edi, amma taqdiri başqa edi. Qızıllarnen cenkleşmekniñ tarafdarlarınıñ tesiri altında dostu ve ortağı Seydamet ile qavğa etken Noman yanvar 17 (4) künü Reberlik Reisi vazifesinden vazgeçip, müfti olmağa devam etti.

Bolşevik (o vaqıt duşman degil, raqip olğan) İzmail Firdevs Çelebicihannı ziyaret etti.

«Men onı meditatsiya, irade eksikligi alında kördim... Dedi ki, bolşevikler ve Sovet akimiyeti oğrunda areket o qadar küçlü ki, iç bir silâ olarnı yeñemez».

Yanvar 21-23 (8-10) künleri Çelebicihannıñ teklifi ile Qurultay soñki sefer bolşeviklernen çıqqan qavğanı razılaşma ile al etmege tırıştı. Noman Halq Temsilcileriniñ Şurası, Qurultay ve bolşeviklerniñ onar temsilcisinden ibaret olıp Qırımnı idare etecek mahsus organnı meydanğa ketirmege teklif etti, amma keç oldı. Yanvar devamında yerli işçilerniñ yardımı ile deñizci ve anarhistlerniñ taqımları Qırım şeerleriniñ çoqusını zapt etip, reberlik taqımlarını yeñe ediler.

Yanvar 26 (13) künü Qızıl Muafızlar Aqmescitni zapt ettiler. Ertesi künü Çelebicihan da yaqalanğan edi. Onı «adet üzre» Aqyarğa alıp kettiler, anda da bir ay tuttılar. Başta apishaneniñ 5 nomeralı umumiy odasına, bir künden soñ ise 26 nomeralı ayrı odasına qapattılar. Anda Aqyar inqilâp komitetiniñ reisi Yuriy Gaven Noman ile subetleşti. Subet mevzusı bizim içün bir sır olıp qala.

1918 senesi fevral 23-de gece saat ekilerde deñizciler apishanege kirip, yaqalanğanlarnı bermege talap ettiler. Aqyar şurası apishane komissarına deñizcilerniñ cedvellerinde olğanlarnı çıqarmağa emir etti. Birinci beş kişi arasında Çelebicihan da bar edi.

«Qollarını bayladılar... Deñizciler ve Aqyar limanınıñ dülger ustahaneleriniñ işçileri bağladılar. Bir yerge alıp kettiler... İç bir kimse zalımlardan aman istemedi... Karantin yılğasında öldürecek yerge alıp ketkende...qatiller qurbanlarını qıynadılar... yumruq ve silânen urğan ediler. Olarnı yaqın mesafeden qurşunğa tizip, ölülerniñ başlarını taş ve silânen urğan ediler. Öldürilgenlerden üst qıyafet, ayaqqap, yüzük ve cüzdanlarnı çıqardılar».

Azaplanğan müftiniñ cesedini başqalarınen beraber maşinağa qoyıp, Graf iskelesine alıp kettiler. Anda ölülerni barjalarğa yüklep, yalıdan uzaq bir yerge alıp kete ve taşlarğa baylap, deñizge atqan ediler. Yalıñız bir qaç aile soy-soplarına ait cesetlerniñ parçalarını tapıp oldı.

Belli siyasetçi, ulu islâatçı ve parlaq bir qonuşmacı Noman Çelebicihan böyle öldürildi, Qırımda demokraktiya ve cumhuriyetçilik ğayesi on yıllar devamında onıñnen beraber Qara deñizniñ suvları altına kömülgen edi. 1944 senesi aman-aman bütün qırımtatar halqı kommunistlerniñ totalitar rejiminiñ qurbanı oldı.

Amma müfti ve şair aytqanı kibi, «olar yurtumıznı yaqa ve mal-mülkimizni yıqa bileler, amma qırımlılarnıñ ümüti bitmez».

Sergey Gromenko, Qırım tarihçısı, Ukraina milliy hatıra institutınıñ hadimi

«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarlarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün