Mahsus Qırım.Aqiqat içün, «Fikir» rubrikası
«Ürmetli delegatlar! Bugün bir buçuq asırdan berli kapalı olğan siyasiy tarihımız tekrar açıla. Bugün bu Bâb-ı Divanda toplanğan Qırım Qurultayı meclisi Rusya ükümet-i mutlaqası tarafından öldürilgen tatar milliy ananelerini yañıdan canlandıra.
Bugün Tatar milleti yañıdan doğa. Rusiye mutlaqiyeti, basqısı ve zulumı tarafından XX asırğa qadar tatar cemaat yaşayışına ketirilgen teren yaralardan alâ daa qan aqa.
1917 senesi fevral 27-de başlağan inqilâp bayrağı altında insanlarnıñ musaviyligini tiklemek, Rusiye halqlarına yañı ömür – adaletni bağışlamaq içün, milletimiz idare aqqını beyan ete».
1917 senesi noyabr 28-de cemaat erbabı, şair ve Qırım ve Şarqiy Avropa musulmanlarınıñ birinci müftisi 33 yaşında Noman Çelebicihan birinci Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ delegatları ögünde çıqışını bu sözler ile başlağan edi. Qırımlılarnıñ lideri, olarnıñ milliy gimniniñ müellifi, qızıl terrornıñ bu türdeki birinci qurbanı, ölümden soñ ise – duşmanlar tarafından aqaretlengen ve qomşuları unutqan biri. Yıllar keçken soñ onıñ adı Qırım halqları ve qırımtatarlarnıñ devlet ve demokratiya oğrunda küreşi tarihına yazılmaq içün keri qayta.
Gizli balalığı
İleride qırımtatar halqınıñ lideri olacaq Noman Çelebicihan 1885 senesi (tam künü belli degil) Canköy civarındaki Büyük Sonaq köyünde dünyağa keldi. Küçük vatanı şimal Qırımnıñ bir çoq qomşu taqdirini paylaştı: 1944 senesi sentâbr ayında sürgünlikten soñ boş qalğan köyni yañı sakinler aldı, 1948 senesi mayıs 18-de tarihiy adı yerine şübeli bir Çirki adı berildi, 1970-inci yılları ise köyde kimse qalmadı ve haritada bile artıq qayd etilmegen edi.
Köyde cami bar edi, imamı – zengin bir topraq saibi İbraim Çelebi – onıñ qorantasında Noman doğa
Ğaliba, Çelebicihannıñ balalığı aqqında malümat tamamen yoq etildi. Köyde cami bar edi, imamı – zengin bir topraq saibi İbraim Çelebi – onıñ qorantasında Noman doğa. Anası da belli Ciganşah Çelebi sülâlesinden kele edi (amma ömür arqadaşı ile aqraba degil ediler: «Çelebi» tasilli ve itibarlı adamlarğa berilgen bir unvan edi, soñra ise adnıñ bir qısmı oldı). Söz sırası, bu sebepten Rusiye imperatorlığınıñ vesiqalarında Noman Çelebicihan Çelebi Çelebiyev kibi qayd etilgen edi.
Ziyalılar qorantasından kelgen Çelebicihan oquşta zorluq çekmedi: başta yerli mektep, soñra – Aqçora köyüniñ medresesi (Vasilyevka, o da yoq artıq), soñra – Aqmescitniñ orta mektebi ve niayet – Zıncırlı medrese – Qırımnıñ aliy oquv yurtu ve sovetler zamanında yekâne qalğan oquv yurtu.
1905 senesi Rusiye imperatorlığında olğan iñkilâp oğlançıqqa büyük tesir etti. Noman bundan evel de «Terciman» qırımtatar gazetasını oqup, halqnıñ bütün problemleri tasilsiz insanlardan kelgenini tüşüngen edi. Qırımda eyi bir şekilde is etilgen iñqilâptan soñ o, büyük ve küçlü bir siyasiy areket olmasa, qırımtatarlarnıñ vaziyeti deñişmeycegini añlağan edi. Çelebicihannıñ gençlik çağında şekillengen sol-demokratik baqışları soñra da yoq olmadı.
Onıñ universitetleri
Daa tünevin student olğan Çelebicihan yarımadada qalıp olamağan edi – babası bankrot oldı. 1906 senesi Noman babasınıñ qardaşları – Abdulalim ve Abu-Bekir – yardımları sayesinde İstanbulğa kele, mında Atbazar rayonında eki yıl yaşap, Mercan ve Vefa Lisesinde oquy.
1908 senesinden 1912 senesine qadar genç Çelebicihan İstanbul universitetiniñ uquq fakultetinde oqudı
1908 senesinden 1912 senesine qadar genç Çelebicihan İstanbul universitetiniñ uquq fakultetinde oqudı. Bu müddet devamında Qırımdan kelgen ortaqları ile ev tutıp, Karagümrük rayonında oturğan edi.
Şevqiy Bektore, qırımtatar şairi ve cemaat erbabı, şöyle hatırlağan edi:
«Onı 1908 senesi şahsen tanıdım... Dostları arasında birden közüne çarpqanı körüne edi. Temiz kiyine, tertip-nizam sevgen biri edi. Ahlâqiy ve para toplamağa bilgen biri. Sigar çekmegen ve içki içmegen edi. Vaqıtnı boş sarf etmey, çoq oquy ve çoq çalışa edi.
Çelebicihan orta boydan biraz uzun edi, ince belli ve sağlam vucutlı edi...
Başını egip ketken, anda-mında baqmağan, ve özüni pek ciddiy köstergen edi. Qıyafet tarzı da mükemmel edi.
Yarım asırdan ziyade keçken olsa da, onı tünevin kördim kibi közümniñ ögünde tura: er vaqıt temiz, gür ve sim-siya saçları, eñse seviyesinde qırqılğan, bir-birine bağlanğa qaşları, gür mıyıqları, aqıllı, qoyu kestane renkte, inanmağa zorlağan ateşli közleri bar edi, – bu adam böyle edi.
O, o vaqıt talebe gençleri arasında mod olğan frak şeklinde bir qara yunli bicaq, saat cebi ile yelek, beyaz sızıqlı qara ştan kiygen edi. Kölmek yerine beyaz yaqalı ve manjetli nışastalı manişka kiygen edi, boynuna ise qara yipekli kölebek şeklinde 20 santimetrlik balaban bir boyunbağını baylağan edi. Bu boyunbağ etraftakilerniñ diqqatını celp etti. Meraqlanğan Qırım qızları şaqalaşa ediler: «yel ese, köbelek yelken kibi...».
Çelebicihan İstanbulda olğanda qırmızı fes, Qırımğa kelip ise qırımtatar qalpağını taqqan edi...
Ciddiy, sadıq, itibarğa lâyıq, qıyınlıqlarğa sabırlı yanaşqan, cümert, işkir, sabırlı, küleryüzlü, teren ve keniş bilgili, yalan sevmegen, ve iç bir vaqıt başqalarğa nisbeten yalan aytmağan biri
Lâyıq bir ömür tarzı içün em aqıl küçü, em sağlıq, em vaqıt, em de para sarf etken edi. Ciddiy, sadıq, itibarğa lâyıq, qıyınlıqlarğa sabırlı yanaşqan, cümert, işkir, sabırlı, küleryüzlü, teren ve keniş bilgili, yalan sevmegen, ve iç bir vaqıt başqalarğa nisbeten yalan aytmağan biri».
Şevqiniñ ömür arqadaşı Gamide de qaramanımız aqqında hatıralarını qaldırdı:
«Noman Çelebicihannı ilk sefer Karagümrükte körgende on altı yaşında edim... Tünevin kördim kibi hatırlayım, soyumıznıñ eviniñ yanında keçken edi. Orta boylu ve atletik vucutlı, qoyu saçlı ve mıyıqlı. Büyük adım atqan edi, ciddiy körüngen ve balaban bir boyunbağnı taqqan edi... Dostlarınen beraber Karagümrükteki eki qatlı evde oturğan edi (ekinci qatta otura ediler, birinci qatta aşayt tükânı yerleşken edi... Onı aftada eñ azından 7-8 kere körmege alışqan edim. Dostlarından farqı bar edi, er vaqıt bir özü yüre edi».
Bir yıldan soñ Noman arqadaşları Cafer Seydamet ve Abibulla Odabaş ile beraber «Genç tatar yazıcıları birligi» talebeler teşkilâtını, anda onıñ ilk edebiyat eserleri peyda ola, «Qırımtatar talebeleri cemiyetini» ve gizli «Vatan» teşkilâtını qurdı. Jön Türkler areketiniñ tesiri altında qurulğan «Vatan» teşkilâtınıñ azaları Qırım ve oña azatlıq qazandırmaq içün çalışmağa ant etip, tarihiy ve siyasiy maqaleler bastıra ve çoq sayılı qırımtatar diasporası arasında tarqatqan ediler.
Büyük ihtimalle, 1908 senesi Jön Türkler inqilâbı vaqtında «sotsialist» teşviqatı sebebinden Noman qısqa bir müddetke apiske atılğan edi.
İstanbulda oquşını bitirgen Çelebicihan Qırımğa qayttı, amma türk tasili genç adamğa vatanda iş tapmağa yardım etmegen edi. 1912 senesi Bağçasarayda qırımtatar maarifçisi, «Terciman» gazetasınıñ esasçısı İsmail Gasprinskiyniñ evinde oturıp, yerli teatrde oynağan ve Meramet cemiyetinde çalışqan edi. Çelebicihan Cemiyet açılışında küçlü bir çıqış yapıp, musafirlerge tesir ete, olardan biri İsmail ağa Derviş musafir evini ve qavehaneni Cemiyet ihtiyaclarına bere.
1913 senesinden başlap Noman Sankt-Peterburgnıñ Vladimir Behterev Psihonevrologik institutında Rusiye uquqını ögrenmege mecbur ola.
Noman Çelebicihannıñ inqilâptan evel yaşayışında eñ qıyın müddet Rusiye paytahtındaki oquşı edi
Noman Çelebicihannıñ inqilâptan evel yaşayışında eñ qıyın müddet Rusiye paytahtındaki oquşı edi. Evden yardım kelmegen edi, toqtamayıp çalışmağa mecbur edi – taştan yol töşegen, bu sebepten sıq-sıq hastalanğan edi. Peterburgdaki oquş yılları Birinci cian cenkine rastkeldi, 30 yaşındaki qırımlınıñ planlarına bu da zarar ketirgen edi.
Ara-sıra kederli vaqialar Çelebicihannı evge qaytmağa mecbur etken edi – 1914 senesi Bağçasarayda Gasprinskiyniñ cenazesine kelgen edi, ve kene de maarifçiniñ türk medeniyetine tesirine dair lafları diñleyicilerniñ diqqatını celp etti.
(devamı bar)
Sergey Gromenko, Qırım tarihçısı, Ukrain milliy hatıra institutınıñ hadimi
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün