1965 senesi sentâbr 30-da Mustafa Cemilev eviniñ yanında militsiya hadimi ve adiy urbada olğan adam tarafından yaqalanğan edi, silâ taşımasında şeklengen er bir insannıñ eşyaları baqıla bile dep, onıñ eşyalarını da baqtılar.
Mustafanıñ aytqanına köre, «silâ qıdırğan adam» defterini diqqatnen ögrenmege başladı, arap urufatınen qırımtatarca yazğanlarını körip, «casus yazıları» dep açuvlanmağa başladı».
Ertesi künü Cemilev evde olmağanda, prokuror qararı yoq eken militsiya hadimleri iç bir vesiqanı köstermeyip, onıñ evinde tintüv keçire ve pasportını alıp keteler. O, pasportnı almağa kelgende vekâletli Muradov adiy urbada olğan bir qaç kişiniñ yanında onı «Qırımlı alçaq erif», qırımtatarlarnı ise «afu etilmeycek ve yoq etilecek... alçaqlar» dep adladı. Muradov Mustafa 1943 senesi işğal etilgen topraqlarda doğğanına esaslanıp, külip oturğan hadimlerniñ yanında oña «faşist qanı aqqan alçaq erif» dedi.
Mustafa pasport rejiminiñ bozulmasında qabaatlanğanını militsiya yolbaşçısından ögrendi. Pasportnı arbiy komissarlıqnıñ hadimi aldı dediler, lâkin o adam Cemilevge pasportnı almağanını bildirip, oña bir qaç künden soñ askerlikke ketecegini haber etmege emir etilgenini ayttı.
Aynı o künü Cemilev Taşkentniñ suvarma ve köy hocalığınıñ mehanizatsiyası müendisleri institutı boysunğan SSCB köy hocalığı Nazirligine barıp, vaziyetni ögrenmek içün Moskvağa vesiqasız kete. 1965 senesi noyabr 2-de Lenin Kütüphanesinde Cemilev militsiya hadimi tarafından yaqalana, ve altı kün devamında şahsiyeti ögrengenine qadar apiste yata. Noyabr 7-de gece militsiya hadimleri onı vokzalğa alıp ketip, Taşkentke ketken tren biletini berdiler.
Faqat Mustafa işini ögrenmeyip ketemegen edi. O, SSCB Mudafaa nazirligine ariza berip, onıñ işi Köy hocalığı nazirliginde al etilgenine qadar askerlikke ketmemek içün izin soradı. Bir qaç künden soñ Köy hocalığı nazirligi Baş idaresiniñ qararı kele, oña köre, instituttan çıqarmaq içün sebep yeterli degil edi, böylece, rektorğa işbu qararnı ğayrıdan baqmağa avale etile.
Evge qaytqanda Mustafa Ülyanovsk vilâyetiniñ Melekess şeerine kirip, Melekess pedagogika institutınıñ fizik-matematik fakultetiniñ ğıyabiy bölügine üçünci sınıfqa oqumağa kire.
Nazirlikniñ instituttan quvmaq qararı qanunsız olğanını aks ettirgen qararı rektorlıqqa tesir etmedi. Suvarma institutı arbiy komissarlıqqa Köy hocalığı nazirliginiñ qararını red etkenini bildire, böyle etip, Cemilev askerlikke çağırıla.
1965 senesi dekabr 31-de prokuratura organları Cemilevge qarşı cinaiy iş açıp, onı «askerlikten qaçınğanında» qabaatladılar.
1966 senesi yanvar 7-de rayon prokuraturasınıñ taqiqatçısı Yevdokimovğa sorğuğa çağırılğan Mustafa Cemilev Moskva ziyaretiniñ sebepleri, arbiy komissarlıq ve institut ile munasebetlerinen bağlı suallerge yazma şekilde cevap berdi. O, Melekess pedagogika institutına kirgenini tasdıqlağan vesiqalarnı, Köy hocalığı nazirliginiñ rektor Pulatovğa yazğan mektübiniñ kopiyası ve institutnıñ, Baş idareniñ qararı esasında, Cemilev saylağan zenaat boyunca çalışacaq şartı ile institutta oquşını devam etecegine qarşı çıqmağanını aydınlatqan ğıyabiy bölük dekanınıñ tezkeresini berdi. Yevdokimov bu mesele yaqında çezilecegini bildirip, vesiqalar 1966 senesi yanvar 11-de keri qaytarılacağını ayttı.
Yanvar 9-da eki adam Cemilevniñ cebine saat qoya ve hırsızlıq olğanını köstermege tırışa. Maqsadına irişmegen insanlar avtobus durağında «tesadufen» kezgen militsiya hadimine muracaat etip, Cemilevni vatandaşlarğa küfür sözlerini aytqanında ve öldürmek qorquzuvlarında qabaatladı. Militsiyada Cemilev «şantaj maqsadınen onı aqaretlemege tırışıp, cebine saat qoyğan adamlarğa qarşı dava açqanını» bildirdi. Bir qaç saatten soñ Cemilevni Kirovsk rayonınıñ halq mahkemesine alıp keteler, oña 15 künlik apis cezası berile.
1966 senesi mayıs 12-de Taşkent şeeriniñ mahkemesinde «askerlikten qaçınğanında» qabaatlanğan Mustafa Cemilevniñ mahkeme esnasınıñ kerçek sebebi bu edi.
Müim bir şeyge diqqat eteyik.
Mustafa Cemilevniñ mahkemesi 1966 senesi mayıs ayında olıp keçken edi. RSFSC Ceza kodeksinde ileride meşur olacaq 190 maddesi (190-1 – «sovet devlet ve cemaat qurumını aqaretlegen yañlış fikirlerni tarqatuv», 190-2 – «devlet gerbi ve bayrağını aramlav» ve 190-3 – «cemaat nizamını bozğan areketlerni teşkil etüv ya da iştirak etüv») daa yoq edi, amma soñra bu madde esasında sovet dissidentleriniñ ekseriyeti, şu cümleden qırımtatar areketiniñ faalleri mahküm etilgen edi. Madde 190 cumhuriyetniñ qanunlarında RSFSC Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ Qararı ile Cemilevniñ mahkemesinden bir qaç ay keçken soñ, 1966 senesi sentâbr ayında, qabul etilgen edi. Mezkür madde soñ derece nahoş olğan 70-inci maddeden (eski madde 58) daa çevik edi – «sovetlerge qarşı teşviqat» ve «uquq qoruyıcılarğa» insan aqlarını qorçalamağa tırışqan vatandaşlarınıñ çıqışlarını istegenleri kibi ifadelemege imkân bere edi.
Esas sebep onıñ qırımtatar milliy areketinde faal olmasınen bağlı edi
Mustafa Cemilevniñ 1966 senesi olğan mahkemesiniñ kerçek sebepleri «askerlikten qaçınğanınen» bağlı olmağanını er kes bile edi. Esas sebep onıñ qırımtatar milliy areketinde faal olmasınen bağlı edi.
Samizdatta keniş sürette tarqalğan soñki sözünde Cemilev qabaatınıñ kerçek sebeplerini aydınlattı: «KGB hadimlerini sürgünlik yerlerinde elâk olğan qırımtatarlar aqqında malümat toplağanımız, Stalin zamanında halqnı çekiştirgen ve Nürnberg mahkemesiniñ Nizamnamesi esasında insanlıqqa qarşı cinayetler içün mahkeme etilecek komendantlarğa qarşı malümat toplağanımız açuvlandıra».
Taşkent kenarında yerleşken umumiy rejim tüzetüv-emek koloniyasında bir buçuq yıl yatacaq, dep qarar çıqarıldı. Mında daa bir qaç qırımtatar siyasiy mabusı yatqan edi, lager memuriyeti olarnı ğayrıdan terbiyeleycek edi. Olardan milliy arekette iştirak etmeyceklerini tasdıqlağan yazma arizalarnı talap etken ediler. Taşkent tüzetüv-emek koloniyasınıñ vesiqalarına binaen, Cemilev «bir qaç kere keçirilgen subetlerge emiyet bermey: «küreşecegini» bildire. Arizanı oqumadı».
1966 senesi dekabr ayında Mustafa «Andijanskaya pravda», «İzvestiy» ve «Sovet Üzbekistoni» gazetalarınıñ muarririyetlerine mektüp yaza: «Neşir, radio, televideniyemiz memleketimizde halqlar aynı seviyede olğanını ve dost olğanını yazıp, bu dostluq ve musaviy uquqlıqnıñ esaslarını bozğan şeylerni körmey ya da körmege istemeyler ve bu iddialarnı köz boyama ve külkü sebeplerine çevireler».
Cemilev qırımtatarlarnıñ vaziyetini tüşünip şunı yaza: «Nesillerniñ teri ve qanı ile şekillengen çoq asırlıq milliy medeniyet ölüm telükesi altında buluna... Vatanımızda yaşamaq aqqımız yoq, milliy medeniyetimizni inkişaf ettirmek ve ana tilimizni ögrenmek imkânlarından marum qaldıq». Elbet de, bunıñ kibi fikirler «ğayrıdan terbiye etilgenini» ifadelemey edi. 1967 senesi Mustafa azat etilgen soñ institutta oquşını devam etmek kibi bir şey aqqında laf bile yoq edi. O ve onıñ bir sıra meslekdeşi içün bam-başqa «universitetler» başladı...
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası