«Birinci sefer hırsızlıq, ekinci kere de qadınnıñ namusına keçüv içün makhüm etilgen edi» – bu sözler 2015 senesi sentâbr 22-de Rusiye telekanallarınıñ birinde Qırım vatandaş faalleriniñ qamaçavı kösterilgen levhasına aittir, onıñ mündericesi de qırımtatar halqınıñ lideri Mustafa Cemilevniñ tercimeiyalı ile bağlı eken. Rusiye telejurnalistikasınıñ yalan aytmaq ve seyircilerge yañlış malümat bermek qabiliyetini red etmek zor. Lâkin Mustafa Cemilevniñ ne alâqası bar añlaşılmay?
Mustafa Cemilevniñ ekinci esnası aqqında endi yazğan edik. Bugün ise onıñ birinci mahkeme esnasını aydınlatayıq.
«Qırımtatar gençleriniñ birligi» dağıtılğan ve 1962 senesi küzde Mustafa Cemilev işten boşatılğan soñ Taşkentniñ suvarma ve köy hocalığınıñ mehanizatsiyası müendisleri institutına oqumağa kire. O, öz halqınıñ tarihını ögrenmege devam etken, belli organlar ise onı taqip etmekten vazgeçmegen edi.
Özbek SSC prokuraturasınıñ vesiqalarında şunı oquymız: «...Cemilev 1962 senesi Taşkentte KGB tarafından yoq etilgen «Qırımtatar gençleriniñ birligi» qanunsız teşkilâtınıñ faal iştirakçisi edi. Onıñnen keçirilgen subetlerge baqmadan, o, faaliyetini toqtatmayıp, 1963 senesinden başlap «Qırım tarihınıñ öçerki» adlı milletçi malümatlarını yaza ve tarqata.
1965 senesi mart 22-de Cemilev «Lenin bayrağı» gazetasınıñ muarririyetini ziyaret etip, hadimlerini tatarlarnıñ Qırımğa avdet oluv meselesiniñ al etilmesine keder etkenlerinde qabaatladı ve kommunistler firqasından nefret etkenini ve kommunistlerden «telükeli duşmanlarından» kibi qorqqanını bildirdi: mart 29-da Cemilev muarririyetke subetke davet etildi, oña fikirleri yañlış olğanını añlatmağa tırıştılar. Faqat o, firqanıñ milliy meselege yanaşuv siyasetinen razı olmağanını bildirip, andaki insanlarğa oña birdemlik kösterip, firqa biletlerini teslim etmege teklif etti».
1965 senesi institutnıñ rektorlığı ve komsomol şurası «Mustafa Cemilevniñ milletçiler toplaşuvlarında iştiraki, «XIII-XVIII asırlarda Qırımnıñ türk medeniyeti aqqında qısqa tarihiy öçerk» yazması ve komsomolğa kirmekten vazgeçüvine dair şahsiy işini» açtılar.
1965 senesi aprel ayınıñ soñunda onıñ areketleri Taşkentniñ suvarma ve köy hocalığınıñ mehanizatsiyası müendisleri institutı rektorlığınıñ keniş toplaşuvında muzakere etilgen edi. Prokuraturanıñ malümatına köre, «muzakerede Cemilev hatalarını tanımayıp, özüni lâyıq şekilde köstermedi».
Mustafa Cemilev SSCB baş prokurorı Roman Rudenkoğa ariza berip, şunı yazdı:
«1965 senesi aprel 29-da meni Taşkent irrigatsion institutınıñ rektorlığı, firqa ve komsomol şurasınıñ toplaşuvına çağırdılar, bu institutnıñ üçünci sınıf talebesi edim, toplaşuv devlet havfsızlığınıñ mayorı Svalov tarafından teşkil etilgen edi. Meni gizli milliy cemiyetlerde iştirak etüv ve «Qırım tarihına dair ilmiy iş» azırlamasında qabaatladılar. Delil olaraq 1963 senesi yazğan «XIII-XVIII asırlarda Qırımnıñ türk medeniyeti aqqında qısqa tarihiy öçerk» maqalem kösterildi, onı milletçilik ile bağladılar. Bu toplaşuvda institut rektorı Pulatov S.P. bildirdi ki, menim institutta qalmam meselesi yazma şekilde öz baqışlarımdan vazgeçmem ve qırımtatarlarnıñ vaziyeti ile bağlı meselenen bir daa oğraşmamaq vadesini bermeme bağlı. Ayrı subet vaqtında institutnıñ firqa komiteti Gelâzitdinov D. de aynısını ayttı, institut hadimleri bölüginiñ yolbaşçısı Gaminâtsnıñ yanında sovet akimiyeti içün telükeli olmağanımnı bildirip, etraftaki arqadaşlarıma ğayelerim tesir ete bilecegini qayd etti. Men rektornıñ insan itibarı içün o qadar alçaq bir teklifini qabul etemedim, ve «etraftaki arqadaşlarıma tesir etmemek içün» ğıyabiy bölükke keçmek içün ariza bermege ve «NİİSTROMPROYEKT» institutına çalışmağa kirmege mecbur oldım. Ğıyabiy bölükniñ dekanı Antsiferov ğıyabiy fakultetniñ imtian aldı dersleri oktâbrniñ ortasında keçirilgenini aytıp, bu vaqıtqa qadar vesiqalarnı resmiyleştirip, kontrol vazifelerini almağa teklif etti.
Faqat, 1965 senesi sentâbr 8-de Mustafa Cemilev vesiqalarnı resmiyleştirip, institutqa vazife almağa kelgende 1965 senesi sentâbr 7-de çıqqan buyruq esasında instituttan quvulğanını ögrendi: «İş resmiyleştirilmesine kelmegeninden ve yaramay baalarnı alğanından instituttan quvmaq», o, dekan aytqan vaqıtta keldi, baaları ise daa yoq edi, çünki ğıyabiy bölükte daa qayd etilmegen edi.
Mustafa Cemilev devam ete: «Muracaat etkenim institut uquqçısı bu qanunsız areketke qarşı çıqıp, 1965 senesi sentâbr 7 buyruğını lâğu etmege talap etti. İnstitut rektorınıñ muavini Artamonov uquqçığa «bu mesele onıñ vazifesi olmağanını» ayttı... İnstituttan quvulğanımnen faal oğraşqan devlet havfsızlığınıñ yerli komitetine er şeyni haber ete edim, ve bunı Yuqarı Şurağa bildirmek niyetinde olğanımnı bildirdim. Devlet havfsızlığı mayorı Svalov külip, ariza olarnıñ qollarında «baqılacağını» ayttı.
Artamonov instituttan quvulğanımnı bildirip, arbiy komissarlıqnı şahsiy imzası ile askerlikke çağırılacağımdan haberdar etti. Böylece, Artamonov buyruqnıñ mantıqsız bir mündericesini uydurıp, meni instituttan çıqarmağa qarar aldı. İtibarımnı aqaretlegen ve adaletke olğan işançımnı bozğan Artamonov aynı vaqıtta qollarıma memleket sıñırlarını imaye etmek içün silâ tuttırmaq kerek olğanını tüşüne.
Bir qaç künden soñ arbiy komissarlıqtan zabit kelip, celpname berdi ve yanımda olacağını ayttı. Arbiy tibbiyet komissiyasını keçtim, instituttan qanunsız şekilde quvulğanımnı tüşüngenimni ve itiraz bildirecegimni haber etip, arbiy komissarlıqtan maña bir qaç künge pasportımnı qaldırmağa rica ettim. Ricamnı qabul ettiler, institutımız kirgen Köy hocalığı nazirligine vaziyetni yazıp añlattım».
Bese-belli, uquq qoruyıcı organları tarafından Mustafağa kösterilgen «vasiylikniñ» sebebi KGB hızmetçileriniñ qırımtatar milliy areketinden faal gençlerni uzaqlaştırmaq istegi olğan edi.
Bu müddet devamında uquq qoruyıcılar Cemilevniñ «milletçi faaliyetini» diqqat ile nezaret etken ediler. Özbek SSC prokuraturasınıñ vesiqalarından şunı ögrenemiz, «avgust ayında tatarlarnıñ toplaşuvını teşkil etmek içün ğayret kösterip, provokatsion areketlerinen toplaşuv iştirakçilerini faalleştirgen edi. Sentâbr ayında Cemilev meslekdeşleri ile «toplaşuv» keçirip, vazife berdi – Moskvağa baracaq «delegatlarnı» azırlamaq, muracaatnı azırladı ve kelgenlerni muracaat altında imza toplamağa çağırdı».
Böylece, student etrafındaki çatışma ğayet meraqlı olğan edi...
(SOÑU BAR)
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası