Qırım tarihınıñ saifeleri. Yevgeniy Markov ve onıñ «Qırım oçerkleri»

Aqımdaki seneniñ oktâbr 8-de – Yevgeniy Markov – yazıcı, publitsist, cemaat erbabınıñ yubileyidir. Markov devamlı bir müddet Qırımda yaşadı. Öz teessurat ve qaydlarını belli «Qırım oçerklerinde» aks ettirdi.

Yevgeniy Markov 1835 senesi Kursk güberniyasınıñ Patebnik sülâle çiftliginde dünyağa keldi. O, Harkov universiteti ve Avropa universitetlerinde tasil alıp, 1859 senesinden başlap Tulada ocalıq yaptı. Altı yıldan soñ Aqmescit gimnaziyası ve Qırımdaki halq oquv yurtlarınıñ müdiri vazifesine tayinlendi – mında aman-aman beş yıl oturıp, tuvğan Kursk güberniyasına qayttı. O, Şçibrovsk nahiyesiniñ zemstvosında reis, güberniya ve uyezdniñ yerli idare azası edi. Voronejde Dvorânskiy ve Krestyanskiy banklarınıñ idarecisi olıp çalıştı; cemaat faaliyetinen oğraşqan edi. 1898 senesi oktâbr 11-de Voronejde o vaqıt artıq meşur yazıcı, bir çoq romannıñ müellifi olğan Yevgeniy Markovnıñ edebiyat faaliyetiniñ 40 yıllığını qayd ettiler. 1903 senesi mart ayında Markov vefat etti.

Yevgeniy Markovnıñ «Qırım oçerkleri» – yarımada aqqında eñ belli kitaplardan biri – müellif daa sağ ekende dört kere neşir etilgen edi. Sovetler zamanında «Qırım oçerkleri» ğayrıdan basılmadı – anda yarımadanıñ tamır halqı qırımtatarlar aqqında bir sıra yahşı qaydlar bar – 1944 senesi sürgünliginden soñ bunıñ kibi edebiyatnı derc etmek imkânsız oldı.

Kitapnıñ birinci neşirine yazğan kiriş sözünde Markov qoluna qalem almağanıñ sebebini aydınlata: «Oquyıcı Qırım ile bu tanışuvdan menim kibi bir teessuratlar alsa; soñra bizim nesirci şimal vatanında, qar ve ötmekniñ aynı tegizlikleri arasından uzaqta bir yıldız kibi Qırım keyfi, Qırım renkleri, Qırım küneşi hatıraları parıldağanını körse, menim emegim boşuna keçmedi sayılacaq».

Markov 1866 senesi aprel ayında Qırımğa kele – ve onıñ gür bir çeçek açıluvına rastkele. O, suvuq qış manzaralarından soñ rus adamını ayrette qaldırğan Qırım baarinden alğan teessuratlarını gizlemey: «Bizde Rusiyede qoqulı çeçekler ve şeñli yeşillik ösken quru çayırlar pek az... Mında sizler bir bitmegen çayırda yaşaysıñız; bir qaç kün devamında çayır boyu ketip, çıqıp olamaysıñız».

Bu acayip resimli, tafsilâtlı bir kitapta Qırımnıñ tamır halqı qırımtatarlar da tasvir etile. Markov diqqatlı közetip, körgenini tafsilâtlı şekilde qayd ete. O, Qırımnıñ tamır halqı qırımtatarlarnı böyle köre: «Meni bu tür, kerçekten, ayrette qaldırdı. Tatar deseler de, anda tatar degen bir şey körünmey; bu türk çeşitidir, anda moğol unsurından kavkaz çizgileri daa çoq. Qırımtatarlarnıñ lehçesi de türkçe».

Noğaylar – köçebelerden doğru kelgenlerdir, moğol türü ve olarnıñ köçebe adetlerini miras olaraq alğanlar. Dağlarğa ne qadar yaqınlaşsañ, noğay unsurı o qadar az is etile, «qabileniñ diger etnografik terkibi – yunan, türk, italyanlar ve digerleri» daa çoq rastkele, dep qayd ete o. «Bütün bu unsurlar tarih tarafından tam bir türge çevirilgen edi, anda Asiya, Şarq, musulmanlıq çoq, amma moğollıq pek az». Markov ilim tarafından yanaşmay, amma umumen alğanda qırımtatarlarnıñ etnos olaraq şekillenmesini doğru tasvir ete.

O, kitapnıñ diger yerinde bu mevzuğa dalıp, Qırımnıñ yalı boyundaki qırımtatarlarnı tasvir ete: «Tam bir avropalı yüzler: beyaz, doğru, bazıda dülber; qoyu ateşli közler ve kölgeli kirpikler. Balaları bizimkilerge yaqın. Olarnıñ moğol qanınıñ bir tamçısı bile yoq, añlaşılğanına köre... Yalı boyu tatarlarınıñ adetleri, qadınlarınıñ serbestligi, bazı ortodoks bayramları ve abidelerine köstergen sayğıları, bir yerde oturıp iş yapmaq sevgisini hatırlap, olarnıñ tış körünişi ile qıyaslasañ, bu tatarlar degen adamlar bizim kibi kavkaz qabilesine ne qadar yaqın olğanını birden añlaysıñ».

Müellifni qırımtatarlarnıñ namuskârlığı, hırsızlıq olmağanı, qorantadaki munasebetler, musafirçenligi ayrette qaldıra.

«Qırım oçerklerinde» bir çoq şey Markovğa tanış olğan Rusiye ve Qırım yaşayışı qıyaslavı esasında qurulğan.

Markovnıñ Bağçasaray teessuratları biraz zıt ola. O, özüne has bir şarq dünyasına tüşe, diger medeniyetten kelgen bir adam içün du alem biraz uzaq.

Hanlar sarayı da oña eki taraflı tesir ete: «Tışarıdan o eyi degil ve çoq şey vade etmey... Amma azbarnıñ içerisinde bir çoq şey ve ayrı bir güzellik bar... Kenarlarında saraynıñ çeşit pavilyonları, gülzarları ve bazı yerlerde badem terekleri olğan keniş, açıq, yeşil bir azbar, – şimal sakinleri içün büyük bir güzellik»... Alhambra ya da Córdoba degil, ebet, dep bitire müellif, «lâkin bizde, Rusiyede, şarq üslübinde qurulğan böyle bir inşaatnı köremezsiñ. Bu bir vaqıtları mında parlağan şarq yaşayışınıñ mimarcılıq vesiqalarından biridir».

Şarq yaşayışınıñ müiti oña «areketsiz» körüne ve o, mında belli bir cazibe tapa: «Şarq, Damask ve Aleppolarnıñ temiz Şarqı, etrafımda acayip bir parıldı ile açıla edi», – böyle sözlernen Markov Bağçasaray aqqında babını bitire.

Bu kitapnıñ bir çoq saifesinde qırımtatarlarnıñ turmuşı, yaşayışı, halq ananeleri, adetleri, urba, ev ayvanları, em de Qırımnıñ şeer ve mesken yerleri ask ettirile.

Markov qırımtatar evleriniñ içini böyle köre: «Evlerinde salqın bir yarı qaranlıq ve acayip temizlik edi. Topraq yeri sipirilgen edi; çeşit türlü savut-saba rafta, ya da yerinde edi. Bir yerde artqaç bir şey yoq edi. Kerçek rus evinde olğan fırın böcekli ve qandalaylı köşeler mında yoq edi»...

Setler üstündeki raflarda Markov raflarnı kördi – saiplerniñ bütün zenginligi, hazinesi mında: ter-temiz qalaylı savut-saba, ev hanımınıñ anterleri, kümüş quşaqları.

«Tatarlar eñ qıymetli şeylerni qabul odasında, kilitsiz, açıq raflarğa qoyğan ediler, bunı nümüneviy namuskârlıqları olaraq ifadelemek kerek».

Markov özüni qavmiyatçı alim olaraq tanıtmasa da – bu kitapta o daa çoq belletrist, – onıñ Qırımda yaşağan farqlı halq ve din temsilcileriniñ munasebetleri aqqında qaydları tarihçı ve tedqiqçiler içün ğayet qıymetli etnopsihologik etüdler ola bile.

Yevgeniy Markov Qırımnı zevqnen seyir etmeknen beraber körgen kerçekni talil etmege tırışa, qırımtatarlarnıñ Rusiye imperiyasında yıllarnen yaşağan müim problemlerine de emiyet bere.

Markov Qırım cenkinden soñ seyatqa çıqa, onıñ yoldaşı Kursk güberniyasından rus arabacısı ola. Semetdeşi ile laf etken Markov yaza: «Doğrusını aytayım, bu qatiy işanç küçü, iç bir faktlarğa tayanmağan özüni başqalardan üstün körmek qabiliyeti, iç bir sebebi olmağan yatqa kibi tatarğa olğan nefret meni ayrette qaldırdı. Semetdeşim utanmayıp tatarlar aqqında yalan aytqanını köre edim, lâkin aynı vaqıtta bu yalan samimiy ve onıñ içün bir ihtiyaç olğanını añlay edim».

Böyle bir adaletsiz, özüne ve başqalarğa olğan aman-aman ayvan yanaşuvı esasında millet mensüpliginiñ instinktiv duyğusı temelleşe, onıñ küçüni iç bir tasil deñiştiremez ve ayvaniyatta o mışıqnıñ köpekke olğan duşmanlığında kösterile, dep qayd ete Markov.

«Arabacı tatarlarnıñ Aqyar cenki vaqtında yapqan satqınlığını iç bir şübe doğurmağan bir şey olaraq tarif etti; o, bütün Rusiyeniñ acınıqlı yañlış fikirine qoltutqan edi», – dep yaza müellif.

Bir de bir tarih şaqaları olmaz, amma bu ikâye tarihnıñ nevbetteki devirlerinde qırımtatarlarğa olğan munasebetni pek añdıra. Maalesef, o qadar yıl keçken soñ tarih tekrarlana – bu sefer fars degil...

Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası