Tarihiy hatıranı saqlav ve canlandıruv sistemasında müim yerni arhiv, kütüphane ve müzey alalar. Şahsiy arhivlerni ögrenüv ve ağzaviy tarih vesiqalarını yazuv – qırımtatarlarnıñ keçmişine dair malümat çoqrağınıñ hazinesini zenginleştirmege yardım etken şeydir. Keniş añlamda ağzaviy qaynaqlar – adise-vaqialarnıñ canlı şaatlarınıñ hatıraları. Bugünde-bugün ağzaviy qaynaqlarnıñ (hatıra, mektüp, intervyülarnıñ) ve tarihşınaslıqta ağzaviy anane statusı umumen yüksek – eñ azından, tarihçı, içtimaiyatçı, siyasetşınaslarnıñ.
Ağzaviy qaynaqlar zemaneviy tedqiqte kerekli bir beşeriyat ölçevini meydanğa ketireler, bazı vaqıtları ise – malümatnıñ yekâne qaynağı olalar.
İngliz tarihçısı Paul Thompson bunıñ aqqında böyle yaza: «XX asırğa qadar tarihiy ilim ortasında ilk evelâ siyaset tura edi: adiy insanlarnıñ yaşayışı ya da iqtisadiyat ve din inkişafına az diqqat ayırılğan iqtidar içün küreşniñ vesiqalı canlanması edi. «Madde» olaraq farqlı insanlarnıñ ömür tecribesi qullanmağa başlasa, tarih yañıdan deñişe... Arhiv vesiqalarınıñ çoqusı akimiyetniñ noqtaiy-nazarını aks ete, böylece tarih mahkemesi bu dünyanıñ küçlülerine elverişli olğan qararlar çıqara. Ağzaviy tarih, aksine, adaletli mahkeme içün şaraitler yarata: alçaq sınıflardan, yoqsul ve yeñilgenlerden şaatlarnı çağırmaq mümkün».
Yalıñız bir örnek – Yusup Gafarovnıñ hatıraları, insannıñ şahsiy tecribesi cemaat arasında ne qadar müim olğanını köstere. Şahsiy tecribeniñ bu segmentlerini tapmaq zor, bazı vaqıtları ise resmiy vesiqalarda tapmaq imkânsız.
Yusup Gafarov Qırımda 1921-1922 seneleri olğan deşetli açlıqnı hatırlay: «1921-1922 seneleriniñ açlığı aqılımda. Tavdair köyünde açlıqtan ölgen insanlarnıñ cesedlerini kördim. Qapumıznıñ ögünde de eki ceset yata edi. Tizemniñ eki oğlu – Memedla ve Abibulla da açlıqtan öldiler, soñra Şerfzade tizem de öldi. Aqayı 1917 senesi cenkte elâk oldı. Bizni, balalarnı, Aqmescitteki yurtqa avuştırdılar. 40 bala edik, yurt Lenin ve Studençeskaya soqaqlarınıñ köşesinde yerleşken edi, adı Lazaretnaya edi. Balalarnıñ yarısı anda açlıq ve hastalıqlardan can berdi».
Şaatlarnıñ hatıralarında tafsilâtlı malümatlar müim yer ala. Misal olaraq, Yusup Gafarovnıñ işğal etilgen Qırımdaki (1941-1944) yaşayış aqqında hatıralarında böyle malümat mevcut: «Yaşayış dayanılmaz alğa keldi – kündüz almanlar, gece partizanlar avtomatlarnen kelip, er şeyni alıp çıqa ediler. 1921 senesi Qırımda qurğaqlıq oldı, yıl bereketsiz oldı. Bir çoq adamda açlıq başladı. Sovet askerleri çekilgende boğdaynı toplağanlar – almanlar almasın dep, benzin tokip yaqqanlar. Tolusınen yanmadı, amma qoqusından almanlar da almadı. Biz onı el arabalarında çıqarıp, yuva ve ötmek peşire edik – bir sıra adam açlıqtan qurtaldı».
Ve kene de onıñ hatıraları, amma qırımtatarlarnıñ sürgünlik yerlerindeki yaşayışqa dair (1944-1956): «Cenkten soñ bir de bir qolaylıq beklemedik, üzerimizde faşistler rejiminden beter komendant rejimi bar edi».
Bir qaç yıl evelsi qırımtatarlarnıñ sürgünlik ile bağlı malümatlarını toplamaq içün «Unutma» umumhalq aktsiyası başlandı. Qurultaynıñ qırımtatar halqı genotsidini ögrenüv ve aqibetlerini al etüv boyunca Mahsus Komissiya mezkür aktsiyanı 2009 senesi sentâbr 1-de ilân etken edi. Aktsiya müddetsiz sayıla. Bugünki künde Komissiya o facialı müddetniñ şaatlarından kelgen aman-aman yarım biñ vesiñanı topladı.
Aktsiya başlanğıçınıñ sebebi o vaqıt Ukraina prezidenti olğan Viktor Yuşçenkonıñ 1944 senesi sürgünliginiñ adiselerini ögrenmek emri oldı. Ukraina Prezidenti yanında Qırımtatar halqı vekilleri şurasınıñ reisi, halq deputatı Mustafa Cemilev adına beyanatlarda Ukraina devleti, dünya toplulığı tarafından qırımtatar halqı genotsidiniñ tanılması, em de Ukraina yüksek devlet organları ögünde bu cinayetke alâqası olğanlarnı mesüliyetke çekmek içün tedbirler alınmasına teşebbüs köstermek teklifi bar edi.
Genotsidni ögrenüv komissiyası o adiselerniñ şaatlarına berilecek elli yedi sualni tizgen edi...
Ukrainada akimiyet deñişti, prezident Yanukoviçniñ reberligi işbu emirni lâğu etti, şimdi Qırım diger memleketniñ terkibindedir...
Faqat sürgünlik aqqında qıymetli hatıralar qaldı, o deşetli adiselerniñ canlı şaatları (bir çoqu vefat etti) körgen sınavlarnı tasvir ete. Hatıralarda tarih ceetinden ğayet müim olğan bir sıra malümat bar, olar ya pek bilinmez ya da aslı belli degil, anda qırımtatarlarnıñ mahsus yerleşüvlerde yaşayışı, emek qıyınlıqları ve açlıq, hastalıq, dayanılmaz yaşayış şaraitlerinden ölümleri aydınlatıla. Vesiqalarnı toldurğan adam özü körgen adiselerni tasvir ete...
Genotsid boyunca komissiya malümatlarnı ala, qayd ete ve kopiyalarını çıqarıp, öz arhivini tize, anda «Unutma» aktsiyası devamında kelgen vesiqalardan ğayrı, 2004-2007 seneleri 1944 senesi sürgünligi aqqında toplanğan 550 hatıra kirdi.
Aktsiya malümatları Qırımtatar Milliy Meclisi saytında, em de diger resurslarda derc etile. 2014 senesi Kiyevdeki «Stilos» neşriyatı «Bu dünyada ceennemni kördik» («Mı videli ad na zemle») kitabını neşir etti, onıñ içine aktsiya aqqında malümat ve bir sıra hatıra kirdi...
Temelli bir tedqiq öz vaqtını daa bekley, al-azırda ise «Unutma» aktsiyasınıñ elektron arhivi azırlana.
Bu işniñ bir qısmı ATR birinci qırımtatar telekanalınıñ «Hatıra» aktsiyası ola – sıma ve resimlerde qırımtatarlarnıñ tarihı.
İşğal etilgen Qırımda telekanal litsenziyanı alamağan soñ aktsiya toqtatıldı, lâkin bugün kene başlay – ATR qıtaiy Ukrainada yayın yapmağa başladı.
Ağzaviy qaynaqlar yıllar devamında rey aqqından marum qalğanlarğa laf etmege imkân bere. Olarnıñ şahsiy tecribesi dayanılmaz şaraitlerde halqnıñ yaşamaq qabiliyetini köstere.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
