1921 senesi qurulğan Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetinde yarımadanıñ milliy grupplarınıñ, ilk evelâ qırımtatarlarnıñ, inkişaf esasları müim olaraq ilân etilgen edi. Bu devirde qırımtatarlarnıñ tarihı ve medeniyeti faal sürette örgenile, milliy mektepler, qırımtatar teatri açıla, qırımtatar gazeta ve mecmuaları neşir etile...
Faqat 1920-nci seneleriniñ ekinci yarısından başlap yerli «burjua milletçiligi» ile küreş şiarı altında repressiyalar keçirile. 1928 senesi mayısta Qırım MSSC reisi Veli İbraimov qurşunğa tizilgen soñ qırımtatar firqa reberleri ve medeniyet elitasınıñ temsilcilerine qarşı repressiyalar adiy bir şeyge çevirile.
Asan Sabri Ayvazov, Osman Aqçoqraqlı, Ramazan Aleksandroviç, Üsein Bodaninskiy, Yağya Bayraşevskiy, Suleyman İdrisov, Mamut Nedim, Abduraim Samedinov, İlyas Tarhan, Abdulla Lâtif-zade – 1938 senesi aprel 17-de qurşunğan tizilgenlerniñ bir qısmıdır. Bir kün – ve bir sıra münever yoq etildi...
Bugün Abdulla Lâtif-zadeni hatırlayıq – şair, filolog, edebiyatşınas, oca. Abdulla Lâtif-zade 1890 senesi avgust ayında Aqmescitte oca qorantasında dünyağa keldi. Balalığı Qırımnıñ şimalinde keçti, bunıñ sayesinde qırımtatar şivelerini pek yahşı bile edi. On yaşında olğanda Abdullanıñ anası vefat ete.
Başta medresede – ananeviy musulman mektebinde, soñra da «ruşdiye» yañı usuliy mektepte oqudı. Andan onı quvğanlar – tercimeiyalcılardan biri bildirgeni kibi, «ruslarğa qarşı laflardan sebep». Belli bir müddet devamında Abdulla İstanbulda oqudı, lâkin babası vefat etken soñ Qırımğa qayttı. O, şiir yaza, ocalıq yapa edi. Akademik Agatangel Krımskiy qayd etkeni kibi, Lâtif-zadeniñ birinci şiirleri «Terciman» ve «Vatan Hadimi» qırımtatar gazetalarında basılğan edi. 1915 senesinden başlap 1917 senesine qadar Abdulla orduda hızmet ete.
İnqilâp zamanında Lâtif-zade Qurultaynıñ işinde iştirak ete, lâkin meşur erbaplar sırasına kirmey. Onıñ sorğu protokolında aytqanları: qısqa bir müddet (on kün) «Millet» gazetasınıñ muarriri oldı, bolşeviklerge «yaramay aydutlar» aytıp, «Ölümden soñraki tirilüv» adlı maqaleni bastırdı. Qırımda sovet akimiyeti tiklengen soñ Lâtif-zade zenaat birliklerinde çalışıp, onıñnen iş tutqan edi.
«Hayal ömür» şiirinde Lâtif-zade ömür – daimiy küreş, qıyın bir yol olğanını yaza; maqsadına irişe bilmek içün sınavlardan, qıyınlıqlardan ve manialardan keçmeli...
Meşur qırımtatar filologı, türkşınas, edebiyatşınas Bekir Çoban-zadeniñ maruzasında Abdulla Lâtif-zadeniñ icadı aqqında meraqlı fikirleri bar.
«Qırımtatar edebiyatınıñ yañı devri» maruzası 1927 senesi «İleri» mecmuası tarafındann teşkil ettilgen Qırımtatar yazıcıları birliginiñ toplaşuvında seslendirilgen, bir yıldan soñ ise Aqmescitte ayrı bir kitap şeklinde derc etilgen edi.
Professor öz maruzasında genç qırımtatar edebiyatşınaslarınıñ icadını talil ete. Bazıları onıñ sert tenqidine oğray. Abdulla Lâtif-zadeniñ şiiriyetine munasebeti daa yımşaq sayılmaq mümkün.
Bir kün sazım qoldan tüşer menim de,
Şu ömürniñ küzgüsi – köz yumulır,
Topraq kiyer, ya toz bolur tenim de,
Bir qarınca, bir böcekniñ teniday.
Çoban-zade genç müellifniñ üslübi, til zenginligi ve sözlerni qullanmaq qabiliyetinden ayrette qala: «Fikir ve qasevetlerni ifadelemek içün mında zayıf söz ve artqaç bir şey yoq. Yañlış ibare, suniy cümle bile yoq. Teren fikir-tüşünceler qolay-qolay oqula, lâkin büyük teessurat qaldıra. Bu satırlarda şairniñ hayalları ve arzuları ifadelegen. Bu arzular er bir insanğa ait».
Şairniñ söz tabiiyligi ve terenligi, keskinligi ve aenkligi oquyıcını şairge inanmağa mecbur ete:
Kölgemni iç bu yerlerden silmem men,
Ölmek içün doğmadım men... Ölmem men!
Professornıñ fikirince, bazı yerlerde Lâtif-zade medeniy kerilevge oğray. Umumen alğanda genç şairniñ icadı aqqında fikirler müsbet, meşur edebiyatşınas onı «qıymetli bir ressam» dep adlay. Faqat, Çoban-zade onıñ az yazğanını ve az derc etkenini ayta...
Abdulla Lâtif-zade sağ ekende 1928 senesi derc etken yekâne kitabına «Yañı saz» adını berdi
Mında da Çoban-zadenen razı olmamaq qıyın. Abdulla Lâtif-zade sağ ekende 1928 senesi derc etken yekâne «Yañı saz» kitabında onıñ adı vastasınen yañı zamannıñ yırlarını yazmaq içün yañı ğayelernen zenginleşmek kerek olğanını ifadeley. Lâtif-zadeniñ şiiriyet icadına diger edebiyat da tesir etti, ilk evelâ – rus edebiyatı. Hususan – Vladimir Mayakovskiyniñ inqilâp icadı.
Lâtif-zade bir çoq belli şairni tanıy edi, ukrain şairi Pavlo Tıçına ve akademik Agatangel Krımskiy ile dost olğan edi. Agatangel Krımskiy qırımtatarlarnıñ edebiyatına dair işinde Lâtif-zade aqqında bir sıra müsbet şeyler aytqan.
1927-1930 seneleri Abdulla Lâtif-zade – qırımtatar tilini arap urufatından latin urufatına keçirüv kampaniyasınıñ faal iştirakçisi; yañı türk elifbesi komitetiniñ mesüliyetli kâtibidir. O, 2-nci Dünya ilmiy-imlâ konferentsiyasında maruzası ile çıqışta bulundı, şive ekspeditsiyalarında, luğat ve edebiy til qaideleriniñ azırlamasında iştirak etken edi. Lâtif-zade dramaturg olaraq ilk sefer çıqışta buluna – Qırım devlet tatar teatri onıñ «Ömür baari» pyesasını sanalaştıra, baş rolüni ise meşur sanatçı Bilâl Parıkov oynay.
1930 senesi Lâtif-zade Moskvağa oquşqa yollana, soñra Devlet sanatşınaslıq akademiyasınıñ aspiraturasında tasil ala. Qırımğa qaytqan soñ dört yıl keçe ve onı pedagogika institutınıñ dotsenti vazifesine tayin eteler, anda ğarbiy Avropa edebiyatınıñ tarihı derslerini bere. Er şey yahşı kete kibi kele bile...
Lâkin 1937 senesi mart 21-de o «milletçi» kibi işten boşatıla. İnstituttan quvuluvnıñ resmiy sebebi böyle: tatar tili ve edebiyatı fakultetinde çalışıp, «studentlerge ders bergende bir sıra arap, fars ve türk sözlerini qullana edi, çünki başqaca ders berip olamay edi». Aprel 28-de apiske alına, 58-inci maddesi (6,8, 11 noqtaları) boyunca qabaatlanğan.
Üküm – eñ büyük ceza – mal-mülki musadere etilip, qurşunğa tizilecek. Bir yıldan soñ üküm yerine ketirile – 1938 senesi aprel 17 künü. Qırımtatar medeniyetiniñ diger erbapları ile beraber Abdulla Lâtif-zade Aqmescitniñ İçki işler halq komissariatı (NKVD) apishanesiniñ azbarında idam etildi...
Adalet yeñmesi içün yigirmi yıl kerek oldı – SSCB Yuqarı Şura Köllegiyasınıñ 1957 senesi avgust 15-te çıqqan qararı esasında Abdulla Lâtif-zadeniñ işi cinayet olmağanından qapatıldı.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası