Tarihiy vaqialar bugünniñ çizgilerini almağa başlasa – keçmiş aktual ola. Bir baqıştan, qırımtatar milliy areketi faalleriniñ taqipleri – keçmişte qalğan bir şey. Maalesef, areket iştirakçilerine qarşı basqı – bugünki Qırımnıñ kerçegidir, aynı bu sebepten kene de keçken nesillerniñ tecribesine baqamız...
1969 senesi iyül 1-den avgust 5-ke qadar Taşkent şeer mahkemesiniñ binasında qırımtatarlarnıñ «çoq şahıslı» esnası keçken edi, tarihta o «onnıñ esnası» ya da «Taşkent esnası» adını aldı.
On kişi mahküm – Svetlana Ametova, Reşat Bayramov, Ayder Bariyev, Ridvan Gafarov, Rollan Kadıyev, Riza Ümerov, İzzet Hairov, Münire Halilova, İsmail Yazıciyev, Ruslan Eminov – olar «qırımtatar meselesiniñ al etilmesi boyunca faaliyetke qoşulğanında... yañlış fikirlerni aks ettirgen, sovetlerniñ devlet ve cemaat qurumını aqaretlegen bir sıra vesiqanı azırlağanlarında ve tarqatqanında, bu vesiqalarğa imza toplağanında, qanunsız toplaşuvlarnıñ keçirgeninde... iftira vesiqalarını arttırğanında qabaatlana ediler». Bu adamlarnıñ yaşı ve zenaatı farqlı edi, mahküm etilgenler arasında eki genç qız bar edi – Münire ve Svetlana. Olarnı bir şey birleştire edi – qırımtatar milliy areketinde iştirak etüv.
Qabaat qararında işbu cinaiy işniñ sebebi «№69 Matem malümatı» adlı vesiqa olğanı qayd etilgen edi, onı «iftira» olaraq tanıdılar. İlk taqiqat devamında böyle neticeler çıqarıla, «1965 senesinden itibaren, on yıl devamında, Özbekistanda eskiden Qırımda yaşağan tatarlarnıñ «teşebbüs gruppaları» çalışa, mahküm etilgenler – on kişi – qanunsız teşebbüs gruppalarınıñ eñ faal azaları olğan edi».
Mahmeme aman-aman bir yıl azırlandı. İlk taqiqat devamında mahküm etilgenlerniñ sovetlerge qarşı faaliyetini isbatlağan «vesiqalar» tapılğan edi. 1968 senesi noyabr ayında (iş sımalarınıñ çoqusı 1968 senesi sentâbr 13 künü apiske alınğan edi) general Petr Grigorenkonıñ evinde tintüv keçirilgen edi. Dissident Natalya Gorbanevskaya şunı hatırlay: «Qırımtatar işi (İzzet Hairov ve digerlerniñ) boyunca tintüvler keçirilgen edi, Grigorenkonıñ tintüvini Taşkentten kelgen Berezovskiyniñ «özü» keçirgen edi.
Qırımtatarlarnıñ esnasları ile oğraşqan taqiqatçı Berezovskiyni em milliy areket faalleri, em de Moskva dissidentleri bile ediler. 2 biñden ziyade qırımtatarı Grigorenkoğa muracaatta bulunıp, bu esnasta cemaat imayecisi olaraq çıqışta bulunmağa rica etti. Faqat 1969 senesi mayıs başında Taşkentke kelgen general apiske alınğan edi. Meraqlısı şu ki, SSCB Prokuraturasınıñ nezaret işiniñ birinci vesiqası – №109 cinaiy işiniñ vesiqası, yani qırımtatar milliy areketiniñ on faaliniñ işi. Petr Grigorenkonıñ işi tezden qırımtatarlarnıñ işinden sebep «ayrı taqiqatqa» berilgen edi.
2 biñden ziyade qırımtatarı Grigorenkoğa muracaatta bulunıp, bu esnasta cemaat imayecisi olaraq çıqışta bulunmağa rica etti
Qayd etmek kerek ki, on qırımtatarınıñ esnası aqqında Ğarp endi bile edi. SSCB Prokuraturasınıñ nezaret bölüginde iş sımalarına qoltutuv muracaatları qaldı, şu cümleden «Amnesty International» çetel uquq qorçalayıcı teşkilâtınıñ mektüpleri bar. Teşkilât azası, norveg Sonâ Lehen SSCB Nazirler Şurasınıñ Reisi Aleksey Kosıginniñ adına mektübinde 1968 senesi sentâbr ayında apiske alınğan qırımtatar areketi faalleriniñ işine diqqat ayırıp, adaletli bir üküm çıqarmağa rica ete: «Siyasetnen bağlı olmağan ve İnsan aqları beyannamesiniñ ğayelerine riayet etken Amnesty International teşkilâtınıñ azası olaraq Rollan Kadıyev, İzzet Hairov, Svetlana Ametova ve digerlerniñ işlerine diqqatıñıznı celp etem... Elde etken malümatıma köre, olarnıñ cinayet işlegenini aytmaq qıyın, bu sebepten, cenap, olarnıñ işini ğayrıdan baqıp, bu insanlarnıñ Qırım Tatar Cumhuriyetini ğayrıdan tiklemek ve bu cumhuriyetniñ ealisini Orta Asiyadan eski yaşağan yerlerine qaytarmaq isteklerini añlamağa rica etem».
O vaqıt qırımtatarlarnıñ probleması dünyada belli olğan edi, faqat çetel mühbirleriniñ mektüpleri soñki ükümge tesir etkenini eminliknen aytıp olamazsıñ
O vaqıt qırımtatarlarnıñ probleması dünyada belli olğan edi, faqat çetel mühbirleriniñ mektüpleri soñki ükümge tesir etkenini eminliknen aytıp olamazsıñ. Mahkeme, qırımtatar esnaslarnıñ çoqusı kibi, gizli keçken edi. Mahküm etilgen Ayder Bariyev ve Ridvan Gafarovnıñ adliyecisi Nikolay Safonov bu esnasnı böyle hatırlay: «Bütün faaller mahküm etilgen edi, amma olar mında bile memleketimizde qırımtatarlarğa nisbeten kösterilgen qanunsızlıqqa cemaatnıñ diqqatını celp ettiler. Akimiyet bu işniñ emiyetini aşalamağa tırışsa da, mahkeme toplaşuvınıñ müimligini red etse de, bunı yapamazdır... teşebbüs gruppası er kün şeer mahkemesiniñ yanında 300-500 adamnı tutmağa azır. İnsanlarnı mahkemege almazlar, yer az olğanından derler, amma adamlarğa mahkeme binasınıñ yanında oturmağa yasaq etmek küçleri yetmez».
Elbet de, qırımtatarlarnı dağıtmaq içün sebep tapılır, dep devam ete Safonov, meselâ, kütleviy çatışmalarğa yol bermek mümkün, lâkin qırımtatarlar mahkemeniñ yanında tınç turalar... «Akimiyetni bu da raatsızlay edi, adam sürüsinden qurtulmaq içün er şeyge razı ediler. Er kün şeer mahkemesiniñ yanından keçken yüzlernen, biñlernen vatandaş adamlarnı körip, bunı işte, evde ayta... akimiyet maqsadına irişemedi – qırımtatarlarnıñ işi boyunca esnas tarqaldı».
Mahküm etilgenlerniñ maqsadı em sovet, em de dünya cemaatınıñ diqqatını qırımtatarlarnıñ memleketteki vaziyetine celp etmek edi
Mahküm etilgenlerniñ maqsadı em sovet, em de dünya cemaatınıñ diqqatını qırımtatarlarnıñ memleketteki vaziyetine celp etmek edi. Safonovnıñ bildirgenine köre, aynı bu sebepten «olar mahkeme toplaşuvında laf etmege başladılar, ilk taqiqatta susıp oturğanlar bile laqırdı etmege başladılar».
İşni ögrengende mahküm etilgenlerniñ halqı ve qırımtatar milliy meselesi aqqında aytqanda köstergen cesürligi ayrette qaldıra. Hatırlatmaq kerek ki, bu vaqialar 1969 senesi olıp keçken edi, o vaqıt olğan mefkürege uymağan bir şeyden sebep cezalanmaq mümkün edi. Bu insanlar mahküm etilgen edi, soñki üküm olarnıñ er bir sözüne bağlı edi!
Mahküm etilgenler müessise ve şahıslarğa yazğan mektüpler bar olğanını tanıp, bu vesiqalar iftira olğanını red etken ediler.
1969 senesi avgust 5-te Özbek SSC Yuqarı Mahkemesiniñ cinaiy işler mahkemecileri kollegiyası mahküm etilgenlerni RSFSC Ceza kodeksiniñ 190-1 maddelerine köre ve Ukraina ve Tacikistannıñ aynı cumhuriyet kodekslerine köre qabaatlı olaraq tanıdı ve üküm çıqardı: Reşat Bayramov ve Rollan Kadıyevni – umumiy rejim lagerlerinde 3 yılğa apiske almaq, Ayder Bariyev ve İzzet Hairovnı – bir buçuq yılğa qadar, Ridvan Gafarov ve İsmail Yazıciyevni – bir yılğa qadar azatlıqtan marum qaldırmaq. Ruslan Eminovnı altı aylıq mecburiy işlernen cezalandırdılar, Riza Ümerovnıñ cezası şartlı oldı, çünki bundan evel apiske alınmağan edi, «ömür arqadaşı ise partizanlar areketiniñ iştirakçisi edi». On ayğa qadar mahküm etilgen Svetlana Ametova ve Münire Halilova ilk taqiqat devamında cezasını çekkenler olaraq azat etildi.
Avgust 5-te, üküm çıqarılğan soñ, 500-700 qırımtatarı başta prokuratura, soñra Özbekistan Kommunistler firqasınıñ Merkeziy komitetine yol aldı
Avgust 5-te, üküm çıqarılğan soñ, 500-700 qırımtatarı başta prokuratura, soñra Özbekistan Kommunistler firqasınıñ Merkeziy komitetine yol aldı. Prokuraturanıñ yanında oturış aktsiyası keçirilgen edi. Merkeziy komitetke eki kvartal qalğanda numayışqa militsiya ücüm etti. Numayışçılarnıñ bir qısmı qaçıp ketti, bir qısmı da yaqalandı... Sovetler zamanınıñ eñ belli qırımtatar esnaslarından biri böyle yekünlengen edi.
Bu malümatlar 1976 senesi Amsterdamda basılğan «Taşkent esnası» kitabında derc etilgen edi. Bu kitapnıñ ayrı ikâyesi bar. Onıñ ne müellifi, ne de tertipçisi bar – faqat bu kitap bir çoq insannıñ ğalebesidir. Misal olaraq, mahkeme zalındaki aytqanlarını Zevid Gaziyev qayd etken edi. O bunı hatırlay: «Aytqanlarını qayd etmege izin bermey ediler, amma birisiniñ artından turıp, yavaş-yavaş yazmaq mümkün edi».
«Taşkent esnasını» qoşma malümatlar ve tüzetmeler ile ğayrıdan derc etmek kerektir. Bunı bir qaç yıl evelsi vefat etken Ayder ağa Bariyev arz etken edi. Bugünde-bugün oquyıcılarğa pek belli olmağan kitap ğayrıdan basılsa edi, 46 yıl evelsi bütün halqnıñ aq-uquqları ve insan itibarını qorçalağan insanlarğa nisbeten bir sayğı ifadesi olur edi.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası