Ekinci cian cenkiniñ adise-vaqiaları bizden uzaqlaşa, olarnıñ şaatları da az qala – o vaqıt – qıyın qırqıncı yılları – ne olğanını añlamaq ihtiyacımız daa küçlü ola. Qırım ve onıñ sakinleriniñ taqdiri içün Ekinci Cian cenki ve onıñ aqibetleri ğayet müim oldı...
1941 senesi iyün 22-de saba saat 4-te alman orduları SSCB sıñırlarına ücüm etip, bir qaç mesken yerni, şu cümleden Aqyarnı, bombardıman etti. Bundan evel Şarqiy Avropanı hırsız kibi bölgen Stalin ve Gitlerniñ aman-aman eki yıllıq dostluğı bunıñnen bitti. Gitler ve Stalin yazğan dostluq, işbirligi, hayırlav telegrammaları – er şey boş ve faydasız oldı.
Alman komandanlığınıñ planlarında Qırımnıñ zaptına müim bir yer berilgen edi. Yarımada aviatsiya yerleşecek güzel bir platsdarm edi
Alman komandanlığınıñ planlarında Qırımnıñ zaptına müim bir yer berilgen edi. Yarımada aviatsiya yerleşecek güzel bir platsdarm edi. Almaniya Qırımnı elge keçirip, Qara ve Azaq deñizlerini nezaret etecek, Kavkaznıñ cermay rayonlarına yaqınlaşacaq ve Romaniya, Türkiye ve Bulğaristanğa siyasiy basqı yapacaq edi.
Cenkniñ birinci künleri Qızıl Orduğa askerlerni çağırmağa başladılar. 1941 senesi iyül ayınıñ başında Qırımda göñüllilerniñ sayısı 10 biñni teşkil etken edi, avgust 10-da 1890-1904 ve 1922-1923 seneleri doğma olğanlarnıñ ilân etilgen mobilizatsiyası muvafaqiyetnen keçirildi. Umumen alğanda cenkniñ birinci ayları 93 biñ qırımlı celp etilgen edi. Dört Qırım diviziyası şekillendirilgen edi.
1941 senesi avgust 20-de, Yüksek Baş Komandanlığınıñ buyruğın binaen, 9-ıncı atıcı korpusta 51-inci Ayrı Ordu şekillendirilgen edi (cebe olaraq) – Qırımnı imaye etmek içün. Qara deñiz flotu orduğa boysunğan edi. Ordu şekillengen soñ Qırımnı – Arabat beli, Çonğar, İşün, Sıvaşnıñ cenüp yalısını – imaye etken edi. 1941 senesi oktâbr 18-den noyabr 16-ğa qadar Qırımnıñ mudafaa tedbirlerinde 51-inci ordudan ğayrı Deñiz yanındaki Ordu ve Qara deñiz flotunıñ askerleri iştirak etken edi. Olarnıñ sayısı 236 biñni teşkil etken edi.
1941 senesi noyabr ayında sovet orduları çekilmege mecbur oldılar. Bugün añlaşıla ki, bu vaziyet askerlerniñ cesürligi olmağanını ifade etmey. Esas sebep – SSCB reberliginiñ bu cenkke azır olmağanı... Ordunı qansız qaldırğan sebeplerden biri cenkten evel komandanlıq erkânına qarşı yapılğan repressiyalar oldı.
51-inci ordunıñ askeribildirgenine köre, onıñ batalyonında 18 tüfek alışa edi
Cenkke atılğan adamlar silâlı duşmannen bir qaldılar. 51-inci ordunıñ askeri Abduraman Bariyevniñ bildirgenine köre, onıñ batalyonında 18 tüfek çalışa edi, «qalğan 700 asker almanlarnıñ ögünde qolunda kürek ve kirkanen tura edi... Qarşı çıqmasınıñ iç bir manası yoq edi».
Komandannıñ muavini Pavel Batov 51-inci ordunıñ yeñilmene böyle qıymet kesti: «Qırımnı biz tutıp olamadıq. Faqat bunı da aytmaq kerek: tez-tez şekillendirilgen, silâsı olmağan ordu otuz kün devamında Gitlerniñ silâlı quvetleriniñ eñ eyi ordularından birini tutqan edi. Almanlar büyük zarar kördi, eñ esası da şu ki – Qırımğa ordularnıñ Odessa gruppasını tahliye etmek içün vaqıt qazanıldı, bu olmasa edi, Aqyarnıñ devamlı imayesi imkânsız olur edi».
Qırım mudafaa tedbirlerinde sovet orduları 48 438 insannı ğayıp etti. 1941 senesi noyabr ayında Qırımğa almanlar kirdi...
51-inci ordunıñ yeñilmesi qırımtatarlar içün qaçınılmaz oldı. Onıñ erkânında bir çoq millet temsilcisi olsa da, ileride onıñ yeñilmesi qırımtatar halqı sürgünliginiñ resmiy sebeprlerinden biri ola
51-inci ordunıñ yeñilmesi qırımtatarlar içün qaçınılmaz oldı. Onıñ erkânında bir çoq millet temsilcisi olsa da, ileride onıñ yeñilmesi qırımtatar halqı sürgünliginiñ resmiy sebeprlerinden biri ola. İçki işler halq komissarı Lavrentiy Beriya azırlağan sürgünlik aqqında qarar leyhasında böyle aytıla edi: «Qızıl Orduğa çağırılğanlarnıñ sayısı 90 biñ insannı, şu cümleden 20 biñ qırımtatarını, teşkil etken edi... 1941 senesi 51-inci ordu Qırımdan çekilgende 20 biñ qırımtatarı qaçtı». Er bir aqıllı insan bunıñ ne qadar saçma olğanını añlar – 20 biñ asker arasında 20 biñ qaçaq – bu vesiqanıñ maqsadı qırımtatarlarnıñ yarımadadan sürgün etilmesini aqlamaq içün azırlanğanını añlamaq kerek...
Faqat bugünde-bugün qırımtatar sürgünliginiñ tarafdarları askerlikke çağırılğan 20 biñ kişi ve o qadar da qaçaq olğanını aytmağa devam eteler. Şunı da hatırlamaq kerek ki, 1941 senesi sovet-alman cebesinde sovet ordularınıñ çekilmesi umumiy edi ve bazı vaqıtları qorqa-qorqa qaçuvnı añdırğan edi.
1941 senesi dekabr 25-ten 1942 senesi yanvar 2-ge qadar neticesinde müim platsdarm zapt etilgen büyük bir eniş operatsiyası kerçekleştirilgen edi. Sovet orduları Keriç yarımadasını aldılar. O vaqıt endi-endi azat etilgen Qırım rayonlarınıñ ealisi repressiyalarnıñ daa bir çeşiti ile tanış oldı – memleketniñ arbiy-siyasiy reberligi bu «temizlevlerni» yapqan edi. «Arqadaş Stalinniñ arqanı bozğan, qaçqan ve telâş kötergenler ile küreşni teşkil etmek talaplarına köre», «vaqtınca duşman tarafından nezaret etilgen Qırımda kommunist ve taqiqat organlarına» «ayrı vazifeler» berilgen edi – «ayaqnıñ tübünde yürgen çöplükten» temizlenmek. Böyle bir «çöplük» cedveline kommunistler ve yarımadadan tahliye etilmegen mesüliyetli hadimler, 51-inci ordunıñ qaçaqları, eski arbiy esirler kirgen edi. Olarnı duşman, vatan hainleri olaraq tanıp, «daa diqqatlı» teşkerecek ediler.
Keriç-Kefe desant operatsiyasınıñ muvafaqiyeti Yüksek Baş Komandanlığını ve Kavkaz cebesiniñ komandanlığına ilham berdi. Qırımnı azat etüv operatsiyasını keçirmege qarar alındı. 1942 senesi yanvar 2-de Buyruq bunıñ kibi operatsiyanıñ planını tasdıqladı ve Qırımğa daa bir ordunı yollamağa izin berdi. Lâkin mında avuştırılğan yañı quvetler arqa yardımını alamadı. Deñizden yardım pek yavaş kele edi. Yanvar 18-de 44-ünci ordu duşmannıñ ücümleri sebebinden Kefeni terk etip, Aq Manay boynuna keçti. Komandanlıq ordu teminlevini pekitip olamağan edi.
Başlanğan qıyınlıqlardan sebep yollar qapandı. Taman yarımadasından deñizden ordular içün aşayt mahsulatı zornen kele edi. Baş ştab Keriç boğazından yalıñız ara-sıra temin etilgen ve yerli resurslar qalmağan ordularnı Stalinge tahliye etmege teklif etken edi. Lâkin Stalin ücüm etmege talap etken edi. Yalıñız aprel 13-te olarğa mudafaağa keçmege ruhset berilgen edi.
Buyruq, niayet, ordularnı tahliye etmege izin berdi, lâkin artıq pek keç edi. Uçaqlar ve deñizaltı qayıqlarda yalıñız reberlik çıqıp oldı, askerlerniñ büyük qısmı duşmannıñ qoluna berilgen edi
1942 senesi mayıs 8-de Qırım cebesiniñ orduları içün tesadufen alman ordusınıñ 11-inci birleşmeleri ücüm etmege başladılar. 12 künden soñ cebe yoq oldı. Keriç yarımadasında sovet ordularınıñ büyük yeñilmesi Aqyar imayecilerini ümütsiz vaziyetke oğrattı. Muasarada qalğan şeerniñ garnizonı 11-inci alman ordusına 1942 senesi iyün ayına qadar qarşılıq köstergen edi. Buyruq, niayet, ordularnı tahliye etmege izin berdi, lâkin artıq pek keç edi. Uçaqlar ve deñizaltı qayıqlarda yalıñız reberlik çıqıp oldı, askerlerniñ büyük qısmı duşmannıñ qoluna berilgen edi.
Aqyarnıñ qaraman mudafaası devamında aman-aman 156 biñ imayeci elâk oldı. 1942 senesi iyül 2-de, neticesi belli olğan soñ, işğalci akimiyetniñ «Golos Krıma» gazetası şunı bildire edi: «Aqyar teslim oldı... Esir alınğan ve silânıñ sayısı büyük edi. Dağıtılğan Aqyar ordusından qalğanlar Hersoness yarımadasına qaçıp kettiler. Sıqıştırılğan bir yerde qalğanlar ölümge keteler».
«Dünyanıñ eñ küçlü qalesi bu edi» – 1941 senesi iyül 3 künü «Der Kamf» gazetasında arbiy mühbir Verner Kolteniñ maqalesi böyle bir adnı alğan edi, onıñ tercimesi de mında derc etilgen edi.
Sovet ordusı cenkniñ birinci basamağında eñ büyük yeñilmelerden birini yaşadı.
Qırım alman ordusı ögünde ilk körünişte qalğan edi.
«Şimal tarafında dağlarnı kesken derelerde zengin meyva bağçaları ve güzel manzaralı tatar köyleri yerleşken edi. Açılğan meyva bağçaları acayip edi, ormanda baarde bundan evel iç bir yerde körmegenim güzel çeçekler açılğan edi. Kiçik dağ özeni yanında yerleşken tatar hanlarınıñ eski paytahtı Bağçasaray alâ daa şarq izlerini saqlap qalğan edi. Hanlar sarayı – tatar mimarcılığınıñ incisidir. Sıq-sıq Riviera ile qıyaslanğan Qırımnıñ yalı boyu ondan daa güzeldir. Dağlarnıñ acayip sıñırları, deñizge kirgen tik qayalar ondan Avropanıñ eñ güzel köşelerinden birini yapalar. Livadiya çarlar sarayı yerleşken Yalta civarında dağlarnı acayip ormanlar örte. Dağlar arasında kiçik bir aralıq olsa, yüzüm ve meyva bağçaları bar edi... Közlerimizniñ ögünde olğan cennet bizni ayrette qaldırğan edi», – büyük zevq ile yazğan edi 11-inci alman ordusınıñ komandanı Erih fon Manşteyn.
Qırım yarımadası aman-aman eki yılğa qadar Büyük topraqtan uzaq ve alman orduları tarafından işğalde qalğan edi.
(Devamı bar)
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası