«Fikir» rubrikası
Qırımtatar halqınıñ statusı aqqında qanunnıñ qabul etilmesi şartı ile Ukrainanıñ Avropa yönelişi qırımtatarlarğa til ve medeniyetni inkişaf ettirmek içün imkân yaratır. Devletniñ mahsus ortaqlığı olmadan. Biz buña azırmız, aceba?
Yañı zaman. Yañı çağıruv
Qırım yarımadasınıñ işğali ile Ukrainanıñ qırımtatarlarğa nisbeten vazifesi sadeleşti. Quvulğan halqqa destek olaraq vade etilgen şeylerni yerine ketirmek kerek edi, bu qadar. Ve kerçekten de: soñki yıl devamında ukrain devleti sürgün etilgenlerniñ aqlarını ğayrıdan tiklegen qanunnı qabul etti. Eñ yaqın zamanda parlamentke qırımtatar halqınıñ statusı aqqında qanun leyhası berilecek.
Devlet ket-kete aqlarımıznı temin ete
Biz, qırımtatarlar, artıq raat ola bilemiz, sanki. Maqsatqa irişildi – devlet ket-kete aqlarımıznı temin ete: sürgün etilgenlerniñ şahsiy ve tamır halqınıñ umumiy aqlarını.
Amma böyle alda yañı çağıruv peyda ola.
Devlet, niayet, bizge olğan mecburiyetlerini yerine ketire: zaruriy aq berir, akimiyet organlarında temsilciligimizni temin eter, kerek olğan resurslarnı berir… ve çetke keter.
Artıq işbu imkânlarnı amelge keçirmek kibi mesüliet bizge qalır. Endi nevbetteki sual peyda ola: biz bütün amanlıq devlet tarafından berile, cemaatçılıq ise, iç bir aq ve iradege saip olmayıp, adiy bir istimalcı ola – kibi tüşüncemizden vazgeçip olurmızmı, aceba?
Öz taqdirimiz içün mesüliyetni kendi ellerimizge alıp olurmızmı?
Öz taqdirimiz içün mesüliyetni kendi ellerimizge alıp olurmızmı? Azatlıq ve imkânlarnı elde etip, yaqında bir siyasiy firqanıñ ilân etken «al da yap» ümdesine köre areket etip olurmızmı?!
Fikirni tasdiqlamaq içün İsmail Gasprinskiyniñ faaliyeti ile bağlı bir tarihiy misalni ketireyim.
Tasil ve til
«Türklerniñ atası» zamanı ve zemane ile muqayese çoq: Rusiye rejimi, azatlıqnıñ sıñırlavı, milliy hususiyetlerniñ saqlanılması ile bağlı mesele, tamır halqınıñ Qırımdan icreti
İsmail bey neden başladı? İlk olaraq, maarifçilikten. Yañı ögretüv usuliyetleriniñ işlep çıqarıluvından. Bunıñ ile onıñ yañı usuları ğarp mekteplerde olğanı kibi degil edi. Gasprinskiyniñ yañı usulı Peyğamberden soñ ilk asırları musulman medeniyeti inkişafınıñ sebebi olğan islâm bilgisiniñ teren añlavı üzerinde qurula edi.
Gasprinskiyniñ maarifçilikke çağıruvı bugünge qadar küçüni coymadı
Gasprinskiy mektep ve usullardan faydalanıp, adiy Qırım musulmanları arasında diniy ve ilmiy bilgilerni tarqatmaqta edi. Ve qırımtatar tili ögretüviniñ zemaneviyleştirilüvi işbu ketişatnıñ esas şartlarından biri oldı. İsmail Gasprinskiy devriniñ maarifçiligi dünyağa 20-nci asırnıñ birinci yarısında tek Qırımda degil, bütün türk dünyasında meşur medeniy ve cemaat erbaplarını bağışladı.
Gasprinskiyniñ maarifçilikke çağıruvı bugünge qadar küçüni coymadı. Esas farq yalıñız şunda ki, bugünde bugün tek medeniyet degil de, qırımtatar tili de ğayrıdan tiklenüvge muhtacdır.
Bugün qırımtatar tiliniñ ögretüvi SSCB zamanındaki 70 yıllıq sukünetinden ve mektep tasiliniñ arhaik sistemasında 23 yıllıq «reine» olğanından soñ yañı bir nefeske ihtiyacdır.
Bugün ne yapmalımız?
Ukraina devletinden qırımtatar tiliniñ kiril urufatından latin elifbesine keçüviniñ temin etüvini talap etmek kerekmizmi? Ukraina devletine semetdeş ve istegenlerni tilge ögretmek talabımız ile muracaat etmek kerekmizmi? Til baylığı ve ögretüv usulşınaslığı meseleleri ile oğraşaycaq ilmiy komissiyalarnıñ teşkil etilmesini talap etemilimizmi?
İşğal aqiqatta ne vaqıtqace sürecegini kimse bilmey. On yıllarnen sürse?
Yoq. Öz başına alıp yapmaq kerekmiz. Bizge berilgen öz-özüni idare etüv aqqımızğa tayanıp, mesüliyetimizni añlap, devlet ise böyle ketişatta «bey» degil de, şerik ve yatırımcı ola.
İşğal aqiqatta ne vaqıtqace sürecegini kimse bilmey. On yıllarnen sürse?
O vaqıt qırımtatar tili ile ne olacaq. Bularğa şimdi diqqat etmesek, ne olur? İşğalciler Qırımğa qırımtatar halqınıñ til ve medeniyetini tiklemek maqsadı ile kelgenini tüşünmek sadedilliktir.
Ebet, til bir ilâc degildi. İsmail bey milliy añlavnıñ pekitilmesi içün bundan yüz qat çoq iş yaptı. Amma keliñiz tilden başlayıq: bu yönelişte işimizni qurayıq, oña bütün semetdeşlerimizni – ufağı da, büyügini de ögreteyik. Bütün istegenlerge de böyle fırsat bereyik. Ağır degil. Mürekkep şeyler aqqında soñ laf yürseterik.
P.S.
İşbu metnde aydınlatılğan ğayeler yaqınları Meclis ve Qırımtatar halqınıñ işlerinden Vekâletlisi ile birlikte Kiyevo-Mogilânska akademiya negizinde olğan İsmail Gasprinskiy adına Qırım Studiyaları temelinde keçirilgen «Qırımtatar tiliniñ ögretüvinde yañı usullar» serlevalı muşaverede muzakere etilgen edi. Yaqın zamanları işbu usullar cemaatçılıqnıñ diqqatına taqdim etilecek.
Arsen Jumadilov, Ukraina prezidenitiniñ qırımtatar halqı işlerinden vekâletlisiniñ apparat yolbaşçısı, «Qırım strategik araştırma institutı»nıñ koordinatorı
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün