1967 senesi akimiyet SSCB Yuqarı Şura Prezidiumınıñ «Qırımda yaşağan tatar vatandaşları aqqında» buyruğını qabul etti, lâkin vesiqa esas qırımtatar meselesini çezmedi – halq tarihiy vatanına avdet olamadı. Qırımğa yol alğan bir sıra qırımtatarını uquq qoruyıcılar toqtattı. Qırımtatarlarnı tek qayd etmemek degil, 23 yıl evelsi olğanı kibi – 1944 senesi mayıs 18-de, – yarımadadan quva ediler.
Lâkin o vaqıt qırımtatarlar bu küreşte artıq yañğız degil ediler. 1968 senesi milliy areket iştirakçileriniñ SSCB-niñ demokratik, ya da uquq qorçalayıcı, areketi ile işbirligi müim bir vaqia oldı. Milliy areket iştirakçileriniñ Moskva meslekdeşleri ile bağları bundan evel de bar edi. Lâkin eki cemaat areketniñ işbirlik başlaması olaraq 1968 senesi mart 17 künü sayılmaqta, qırımtatar areketiniñ faalleri Moskvanıñ «Altay» qavehanesinde repressiyalarğa oğratılğan halqlarnıñ meselelerine dair «Kiçik ve unutılğanlar aqqında» işiniñ müellifi olğan yazıcı Aleksey Kosterinniñ 72 yıllığı munasebetinen tedbirni teşkil etken ediler.
Kösterin hasta olıp, aqşamğa kelip olamadı, lâkin yaqın dostu Petro Grigorenkodan tedbirni ziyaret etmege rica etti. Grigorenko qırımtatarlarğa muracaatta bulunıp, şöyle dedi:
– Qanun siziñ tarafıñızda. Lâkin, buña baqmadan, aq-uquqlarıñız bozulmaqta. Ne içün?! Zanımızca, esas sebep şu ki, sizler duşmanıñızğa yeterli qadar qıymet kesmeysiñiz. Sizler samimiy insanlarnen laf etkeniñizni tüşünesiñiz. Öyle degil. Halqıñıznıñ başına kelgenini tek Stalin yapmadı. Onıñ ortaqları sağ olıp, mesüliyetli yerlerni alalar. Sizler ise firqa ve ükümet reberligine yazma muracaatlar ile barasıñız. Şübesiz aq-uquq olmağanda rica eteler, meseleñiz onı al eteceklerge şübeli, davalı bir mesele olaraq yetkizile... Bunı toqtatmaq içün, bir şeyni añlamaq kereksiñiz – aqqıñız olğan er şeyni rica etmeyler, talap eteler!
Talap etmege başlañız. Bir qısımnı, bir parçanı talap etmeñiz, qanunsız alda alınğan er şeyni talap etiñiz... Talaplarıñıznı beyanname yazılmasınen sıñırlamañız. Anayasa bergen bütün imkânlarıñıznı qullanıñız – söz ve matbuat, miting, toplaşuv ve numayışlar serbestliginden faydalañız. Küreşte tar milliy qabuqqa qapanmañız. Diger milletlerniñ ilerilegen adamlarınen bağ quruñız... Dünya toplulığı ve halqara teşkilâtlardan yardım isteñiz.
Tantanalı aqşamdan soñ, dep hatırlağan edi Petro Grigorenko, «Qırımğa qaytmaq, cumhuriyetni ğayrıdan tiklemek qararına... büyük... numayış ile qoltutmağa qarar alındı».
Böyle bir numayışnıñ keçirilmesi 1968 senesi aprel ayınıñ soñuna planlaştırılğan edi...
Qırımtatar milliy areketiniñ qaraman vaqiaları ile zengin olğan tarihında 1968 senesi aprel 21-de Özbekistannıñ Çirçik şeerinde yüz bergen adise-vaqialar yer ala. O kün qırımtatarlar «Derviza» milliy bayramını qayd etmek içün şeer bağçasında toplaştılar.
Bir kün evelsi firqanıñ şeer komitetine muracaat etip, şeer bağçasında bayramnı qayd etmek içün izin alacaq eyyet şekillendirilgen edi. Lâkin şeer komitetiniñ kâtibi Yakubov qırımtatarlarnıñ toplaşmasına kesen-kes ruhset bermeycegini ayttı. «Büyük bayramğa toplaşsañız, – dep ayttı o, – sizge qarşı küç qullanılacaq».
Mında bulunğan Özbek SSC-niñ cemaat nizamını qoruv nazirliginiñ general-mayorı Şeraliyev bunı tasdıqlamaq içün Taşkentke telefon etip, şunı emir etti: «Çirçikke ordularnı çağırmaq!».
Şeerniñ bir çoq müessisesinde qırımtatarlarnı reberlerniñ odalarına çağırğan ediler, KGB (Devlet havfsızlığı komiteti) hadimleri olardan aprel 21-ge keçirilmesi belgilengen kütleviy numayışta ketmeycegini tasdıqlaycaq vesiqanıñ yazmasını talap etken ediler. Aks alda işten boşatacaqlar, vazifeden çıqaracaqlar, dep qorqutqan ediler. Firqa toplaşuvları keçirilgen edi, qırımtatarlar aprel 21-de Sovet akimiyetine qarşı büyük miting toplap, «sabıq general Grigorenkonıñ sovetlerge qarşı laflarını» seslendirecekler kibi malümat berilgen edi.
1968 senesi aprel 21-de saba Çirçik yollarında militsiya tura edi, maşinalarnı toqtatıp, şeerge ketken qırımtatarlarnı çıqarğan, aydavcılarnıñ ise aydavcı şeadetnamelerini alğan ediler. Uquq qoruyıcılardan yalıñız qırımtatarlar degil, yanında vesiqaları olmağan ve qırımtatarlar olaraq qabul etilgen vatandaşlar da zarar kördiler. Lâkin, bunıñ kibi tenbi tedbirleri yapılsa da, şeer bağçasında bayağı adam toplaştı, milliy nağmeler ve qırımtatar halq yırları yanğıramağa başladı.
Faqat er kes şeñlenmege başlağan soñ yaqınlaştırılğan yanğın maşinalar adamlarnı suv ve urbada beyaz leke qaldırğan hlor şingenlikleri ile suvarmağa başladılar. Militsiya hadimleri ve askerler rezina tayaqlarınen adamlarnı köteklemege başladılar. Tayaqnen urıp, adamlarnı yatqıza, qollarını bağlay ediler, bazılarını apis maşinalarına alğan ediler. Niayet, adamlar militsiya hadimleri ve askerlerniñ zıncırını keçip, kolonnağa tizildiler ve narazılıq şiarları ile şeer boyu ketip, firqanıñ şeer komitetine yol aldılar. Numayışçılarğa kene de suv yöneltken edi. Militsiya hadimleri ve askerler şeer bağçasında milliy yırlarını icra etmege cesaret etken qırımtatarlar ile gecege qadar küreştiler.
Aman-aman 300 insan apiske alınğan edi. Gece ve daa bir qaç kün devamında bir qaç kişini evde yaqaladılar. Bazıda o kün bayramğa barmağan ve şeerde bile olmağanlar apiske alınğan edi.
Petro Grigorenko böyle hatırlağan edi: «Moskva saatine köre kündüz saat on ekilerde bizler Çirçikte yüz bergen adiseler aqqında telegrammanı aldıq. Böyle bir telegrammanıñ kelmesi hucur ola bile, lâkin bu olğan şey. Ve areketimizniñ artqan itibarını tasdıqlay. Bizge qoltutqan adamlar bağ ağlarında oturğan ediler. Olar meraqlı bir metn aqqında malümat bermediler, vazifesini yapıp, onı alıcığa yetkizdiler. Haber alıp, birden Aleksey Yevgrafoviçke telefon ettim, o, çetel mühbirlerini çağırdı. Çirçik adiseleri aqqında haber o kün efirge çıqqan edi».
O vaqıt, aprel 21-de aqşam, Moskvağa Çirçik adiseleriniñ faal iştirakçisi keldi – Ayder Bariyev. Grigorenko yaza: «O, suvdan qaçqanı kibi keldi, – urbada silinmegen lekeler ile.
Urbası yolda quruğan. Bariyev suv topları, militsiyanıñ tayaqları ile fotoresimlerni ketirdi. Biz Alekseynen ekinci matbuat konferentsiyasını topladıq. Ertesi kün Çirçikten daa adamlar keldi. Tarif ettiler. Numayış aqşamğa qadar devam etti. Militsiya bir şey olur dep, qorqup ketti. Qırımtatarlarnıñ reberleri adamlarnı zornen evge qaytmağa mecbur ettiler. Gece adamlarnı apiske aldılar».
1968 senesi aprel 23-te areket faalleri Sovetler Birliginiñ Kommunistler Firqası Merkeziy Komitetiniñ Siyasiy bürosı, SSCB Yuqarı Şurası, SSCB Nazirler Şurası ve Baş prokurorına narazılıq bildirip, apiske alınğanlarnı azat etmege ve Çirçik adiselerini taqiq etmek içün qırımtatarlarnıñ temsilcileri ile mahsus firqa ükümet komissiyasını şekillendirmege talap ettiler.
Lâkin taqiqat olmadı. Apiske alınğanlarnıñ çoqusı militsiya bölüklerinde köteklengen ve 15 künge qadar «kiçik yaramazlıqta» qabaatlanıp apiske alınğan edi. 10 insannı kütleviy numayışlarnıñ teşkil etilmesinde, akimiyetke qarşılıq köstergeninde qabaatlap, cinaiy işni açtılar, daire tintüvi vaqtında milliy areket ile bağlı vesiqalar tapılğan adamlarğa qarşı sovetlerniñ cemaat ve devlet qurumını aqaretlegen vesiqalarnıñ azırlanması ve tarqatılması içün cinaiy işler açıldı.
Mayıs 30 künü, iyün 2 ve 5 künleri Taşkent vilâyetiniñ mahkemesinde Çirçik adiseleri vaqtında apiske alınğan Refat İzmailov, Reşat Alimov ve Sadi Abhairovnıñ mahkemesi keçirildi. Olarnı 3, 2,5 ve 2 yılğa qadar azatlıqtan marum qaldırğan ediler. Apiske alınğan daa yedi insannıñ işi 1968 senesi iyül 18-den 26-ğa qadar Taşkentte baqılğan edi.
İlk sefer qırımtatarlarnı Moskva adliyecileri qorçalağan edi
Olarnı Çirçikte mart 24-te, aprel 7-de olıp keçken qırımtatar mitingleriniñ ve 1968 senesi aprel 21-de halq bayramınıñ teşkil etilmesinde qabaatladılar, mahkeme buña «qırımtatarlarnıñ toplaşuvları» dedi. Mahkeme er birini qabaatlı olaraq tanıp, Ridvan Seferovnı 2,5 yılğa qadar, İbraim Abibullayevni – 2 yılğa qadar, Enver Abdulgaziyevni – 1,5 yılğa qadar, İdris Zekeryayevni – 1 yılğa qadar, Amet Molayev, Halil Saledinov, Eşref Ahtemovnı – 3 yılğa qadar şartlı olaraq azatlıqtan marum qaldırdı.
Qayd etmeli ki, ilk sefer qırımtatarlarnı Moskva adliyecileri qorçalağan edi (Petro Grigorenkonıñ şahsiy ricası ile) – Sofya Kallistratova, Leonid Popov, Yuriy Pozdeyev, Vladimir Romm. Daa bir qaç yıl devamında qırımtatar faallerini Moskva adliyecileri qoruğan edi, lâkin bunıñ kibi işlerde adliyecilerniñ tecribesi müim olmağan edi, adliyeciniñ areketleri ise oña ciddiy zarar ketire bile edi (işten boşatıluv kibi), mahküm etilgen bir çoq qırımtatarı özüni kendisi qorumağa başladı.
Grigorenkonıñ fikirince, Çirçik adiseleri «qırımtatar milliy areketini... dünyaca meşur etti».
Milliy areketniñ faalleri Çirçik adiseleri ve mahkeme cezalarına qıymet kesip, «İnformatsiya №82»de bunı qayd etken ediler: «Akimiyet qırımtatarlarğa olarnıñ milliy hususiyetlerini bildirüv, Vatanları Qırımnıñ urf-adetleri ve ananelerine sevgini kösterüv sert şekilde cezalaycağını ifadeleycek edi».
Maalesef, bundan soñ olğan adise-vaqialar bu sözlerniñ kerçek olğanını isbatladılar...
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası