Kiyev – Meclis reisi Refat Çubarov reberliginde iş gruppası qırımtatar halqınıñ statusı aqqında qanun leyhası üzerinde işini bitirdi. İşbu vesiqa qabul etilse, Meclis ve Qurultay Ukraina devlet akimiyet tertibatına kirip, devlet bücetinden ödenilecektir. Bundan da ğayrı, ukrain qanuniyetinde qırımtatarlarnıñ Qırım etraftaki müitiniñ qoruvında iştiragi ve akimiyet organlarında imtiyazları yuridik ceetinden belgilenecektir.
Meclis qırımtatarlarnı tamır halq olaraq belgileycek ayrı Ukraina qanunıñ qabul etilmesini çoq yıllar devamında talap ete. 1996 senesinden parlamentte mütenasip qanun leyhaları bir qaç kere qayd etilgen edi, amma iç biri içün rey berilmegen edi.
Rusiye Qırımnı öz memuriy nezareti altına alğanından soñ, – 2014 senesi mart 20 künü Yuqarı Şura qırımtatarlarnı tamır halq olaraq tanılğan qararnı qabul etti. Bu vesiqada Nazirler Kabinetine qırımtatarlarnıñ aqlarını tafsilâtlıca qayd etmege avale etile edi. Faqat bu avale öyle de kâğıtta qaldı.
Bıltır dekabr ayında qırımtatarlarnıñ statusınıñ qanuniy sürette qayl etilmesi boyunca iş komisiyası teşkil etildi, mında merkeziy akimiyeti organlarınıñ 35 temsilcisi ve mustaqil ekspert kirdi. Bu işnin başına Refat Çubarov keçti. Dört aydan soñ iş komissiyasınıñ temsilcileri eki qanun leyhasınıñ azırlanılması aqta bildirdiler: qırımtatarlarnıñ statusı aqqında ve Ukraina tamır halqları – qaray ve qırımçaqlar aqqında qanun leyhalarıdır.
Saami halqınıñ parlamentleri çalışqan skandinav memleketlerniñ ameliyatı misal olaraq qullanıldı
Qanun leyhasınıñ müelliflerinden biri – Pılıp Orlık adına Demokratiya İnstitutınıñ eksperti Natalya Belitser bildirgeni kibi, qanun leyhasınıñ işlep çıqarıluvı vaqtında saami halqınıñ parlamentleri çalışqan skandinav memleketlerniñ ameliyatı misal olaraq qullanıldı.
«İsveçiya, Norvegiya ve Felemenk anayasa ve qanuniyetlerine köre, tamır halqlarnıñ qanuniy ve temsiliy organları süretinde saami parlamentlerini teşkil etmek imkânı kefalet etile. Devlet bücetinden maliye destegi saamige ait», – qayd ete Belitser.
Qanun leyhası angi aqlarnı kefil ete?
Ukraina perzidentiniñ qırımtatarlarnıñ işlerinden vekâletlisiniñ faaliyetini temin etüv bölüginiñ reberi Arsen Jumadilov aytqanı kibi, qanun leyhası sayesinde qırımtatarlarnıñ idare organları – Meclis ve Qurultay – qanunlaştırıla ve Ukraina devlet akimiyeti tertibatına kire.
«Qırımtatar halqınıñ öz-özüni idaresi aqqında söz kete. Halq bunı endi aqiqatta yapsa, qanuniy sürette tanılmay edi. Söz tasil, medeniyetimiz, sport ve diger şeyler aqqında kete. Qırımtatarlar öz başına idare etken yaşayış saalarıdır», – dedi Jumadilov.
Onıñ sözlerine köre, qanun leyhası qırımtatarlarnıñ etraftaki müitniñ qoruvında iştiragini kefalet ete. İşbu qarar, Jumadilov degeni kibi, tamır halqlar aqqında BMT beyannamesinde de qayd etilgendir. Bundan da ğayrı, qanun leyhasına köre, qırımtatarlar ile mıtlaqa Qırım toprağında arbiy bazalarnıñ yerleştirüvi uyğunlaştırılmaq kerektir.
Qırımtatar halqı Aqyarda arbiy bazanıñ olmasına er vaqıt qarşı çıqa edi
«Bu pek müim bir sual. Rusiye işğalcilerine Qırımdaki areketlerini añlatmaq içün bayağı qıynlıq peyda olur edi. Qırımtatar halqı Aqyarda arbiy bazınıñ olmasına er vaqıt qarşı çıqa edi. İşbu qararlarnı, şu cümleden Harkov añlaşmalarını blok ete bilse edik, bıltır olğan adiselerniñ ögüni ala bilir edik», – dey Jumadilov.
Onıñ sözlerine köre, Meclis ve Qurultay qanuniy organlar olaraq tanılacağından ğayrı, devlet tarafından maliye ceetini elde ete bilecektir. Bundan da ğayrı, vesiqada qayd etilgeni kibi, qırımtatarlar akimiyet organları ve yerli idare organlarında imtiyazlarğa saip olacaqtırlar.
«20% seviyesinde Qırım Muhtar Cumhuriyeti seviyesinde imtiyaz bar. Yerli şuralarda işbu imtiyazlar qırımtatar ealisine tam mütenasip sürette kelmeli», – dey Jumadilov.
Ukraina Yuqarı Şurası terkibinde, aytqanı kibi, qırımtatarlar içün imtiyaz ayırılmay. Qanun leyhasınıñ soñ şeklinde qayd etilgeni kibi, parlamentte yañı vazife peyda olacaq – Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ Vekâletlisi, o, qırımtatarlarnıñ mevamını deputatlarğa yetkizdirecekler.
Celâl: Qanunnıñ bir dos-doğru faydası yoqtır
Qırımtatar Milliy Meclisi, Qırım şimdilik ukrain akimiyetiniñ nezaretinde olmasa da, işbu qanun leyhasınıñ qabul etilmesine qol tuta. Bunı Qırım.Aqiqatqa Meclis reisniñ birinci muavini Nariman Celâl bildirdi.
«Bazıda keçikken ketişatlar bile faydalıdır. Ebet, Qırımnıñ bugünki statusı ğayet ağırdır. Bunıñ ile biz Mecliste halqara uquq ceetinden Qırım statusı belgilenmegen degen fikirdemiz. Rusiye onı öz toprağı olaraq tanıy, Ukraina, dünya toplulığı kibi – işğal etilgen topraq kibi. Şunıñ içün qırımtatarlar bugün Ukraina tamır halqı ola ve qırımtatar halqınıñ aqlarını qoruv ve amelge keçirüv aletlerini qıdırmaq kerek, ebet», – dedi o.
Bunıñ ile, Celâlnıñ fikrine köre, qırımtatarlar içün işbu qanundan dos-doğru bir fayda yoqtır. Amma, degeni kibi, işbu vesiqanıñ yardımı ile başqa bir kârnı qazanmaq mümkün. Onıñ sözlerine binayen, Qırımda qırımtatarlarnıñ idare organları akimiyet tarafından taqip etile ve qıtaiy Ukrainada Meclis ve Qurultaynıñ serbest faaliyeti bir nümüne ola bilir.
Ukraina bu qanunnı yigirmi yıl evelsi qabul etse, bugün Qırımnıñ işğali olmaz ediAsan Aliyev
Qıtaiy Ukrainada yaşağan qırımtatar milliy areket yetekçileri qırımtatarlarnıñ statusı aqqında qanun leyhasınıñ peyda oluvına eyi munasebette davrana. Herson regional Meclis reisi Asan Aliyev Qırım.Aqiqatqa bu qanun ertece qabul etilmegeninden teessüfini bildirdi.
«Bu qanunnı çoqtan qabul etmege kerek edi. Ukraina bu qanunnı yigirmi yıl evelsi qabul etse, bugün Qırımnıñ işğali olmaz, mevam başqa türlü olur edi. Qırımtatarlar da Qırımnı miting seviyesinde degil, devlet seviyesinde qorçalar edi», – dey Aliyev.
Onıñ sözlerine köre, qıtaiy Ukrainada toplu yaşağan qırımtatarlar yerli şura terkiplerinde imtiyaz ayırılmasına eyi munasebette bulunır.
«Mütehassıslarımız ve aqıl yedegimiz bar. Menimce, devlet strukturalarında qırımtatarlarnı lâyıq seviyede köstere bilecek insanlar bardır. Bunı alğışlaymız ve buña azırmız. Çoqtan bu qararnı qabul etmege kerek edi, çünki bugün qıtaiy Ukrainada qırımtatarlarnıñ temsilciligi musaviy degildir», – dey Aliyev.
Bezaziyev: Qanun leyhasınıñ bizge alâqası yoqtır
Qırım akimiyeti strukturalarında çalışqan qırımtatarlar qırımtatar halqınıñ statusı aqqında qanunnıñ qabul etilmesini alğışlamay. Devlet şurası deputatı Lentun Bezaziyev vatandaşlarınıñ ayatına bu qanunnıñ tesiri olmaz dep tüşüne.
«Qırım – Rusiye Federatsiyasınıñ terkibindedir. Qırımtatar halqı Qırımda yaşay. Ukraina anda bir şeyler qabul etse – onıñ işi, bizge alâqası yoqtır», – dey deputat.
Bıltır mart ayında, Rusiye orduları esas memuriy binalarnı zapt etkende, Qırım parlamenti qırımtatarlarğa akimiyet organlarında imtiyazlarnıñ ayırılması aqta qararnı qabul etti. Amma işbu teşebbüs alâ daa amelge keçirilmedi. Bezaziyevniñ fikrine köre, qırımtatarlarğa akimiyet organlarına imtiyazlarnı bermege daa erte.
İşte, Meclis azaları keldi, amma bir hıyar yapmadılar daLentun Bezaziyev
«90-ncı seneleri milletlerara munasebetler boyunca baş nazir muavini olıp, imtiyazlarnı azırlağan edim. Kiyede 18 insan içün yaptıq. İşte, Meclis azaları keldi, amma bir hıyar yapmadılar da. Devlet büceti tarafından maliyeviy destek tek qısqartıldı», – dey Bezaziyev.
Aynı zamanda, qanun leyhası üzerinde çalışqan ukrain ekspertleri aytqanı kibi, 90-ncı seneleri Qırım parlamenti terkibinde tamır halqlar içün imtiyazlarnıñ miqdarı yeterli edi eken. Siyasiy taqiqatlar ukrain mustaqil merkeziniñ eksperti Yuliya Tişçenko aytqanı kiibi, o vaqıt qırımtatar faallerinde bütünukrain seviyesinde tanılğan siyasetçi olmağa imkânları peyda oldı.
Tişçenko şunı da qayd etti ki, qanun leyhasınıñ qabul etilmesi keçikkendir, amma böylece ukrain devleti hatalarını tüzete bile. Beklenilgeni kibi, qırımtatar halqınıñ statusı aqqında qanun leyhası parlamentke mayıs 18-ne qadar kirsetilecek – 1944 senesi qırımtatarlarnıñ sürgünligi yıllığına qadar.