1970-inci seneleri sovetlerniñ uquq qoruyıcıları tarafından büyük diqqatnı celp etken qırımtatar milliy areketiniñ iştirakçilerinden biri Mustafa Cemilev olğan edi. Bu «diqqat» tesadufiy degil, akimiyetke köre ise mantıqlı edi – halqınıñ vatanda yaşamaq aqqı içün küreşken Cemilevni bundan evel olğan eki mahkeme esnası «terbiyelemedi». 1974 senesi iyün 22-de Özbekistannıñ Gülistan şeerinde onı üçünci sefer apiske aldılar. Mayıs 13-te – qırımtatarlarnıñ sürgünliginiñ 30-ıncı yıllığından bir qaç kün ögüne, – Cemilevge qarşı qavğa çıqaracaq ediler. Bu tedbir qırımtatarlar içün müim olğan künler arfesinde belli organlarnıñ ananeviy faaliyeti ile bağlı olıp, areketniñ eñ «telükeli» iştirakçilerinden birini yoq etmek içün yapılğan edi.
Provokatsiya neticesinde olğan vaziyette Cemilevniñ özüni tutqanını şaatlar isbatlasa da, onı 15 künge yaramazlıq sebebinden yaqaladılar. O, açlıqnı ilân etti, ve doquzıncı kün onı ağır bir alda azat ettiler.
Bir aydan soñ, Mustafa özüne daa kelmegende, onı arbiy azırlıqlarğa çağırdılar; tibbiy komissiya onı qabul etti. Oña Taşkentte tekrar tibbiy teşkerüvden keçmege ve tedaviylengen hastahaneden vesiqalarnı ketirmege izin bermeyip, 2 saatten soñ eşyalar ile kelmege emir ettiler. Mustafa bu emirni yerine ketirmedi, ertesi kün onı arbiy azırlıqlarğa çağıruvdan vazgeçken insannı olaraq apiske aldılar. O, kene açlıqqa başladı. Apiske alınmasınıñ kerçek sebebi Devlet havfsızlıq komitetine (KGB) Cemilevniñ Moskvağa barıp, AQŞ prezidenti Nixonğa qırımtatarlarnıñ meselesi aqqında petitsiyanı bermek niyeti aqqında «acele malümatlar» oldı.
1974 senesi iyül 19-da Gülistannıñ halq mahkemesi Mustafa Cemilevni Özbek SSC Ceza kodeksiniñ 199-1 maddesine köre qabaatlı olaraq tanıp, 1 yılğa qadar sert apishane rejimi ile azatlıqtan marum qaldırdı. Cezasını Omsknıñ tüzetüv-emek apishanesinde çekti.
Organlar Cemilevge qarşı yañı işni açmaq isteyler
Apis cezasınıñ müddeti soñuna keleyatqanda bir şey añlaşıla edi, organlar Cemilevge qarşı yañı işni açmaq isteyler. 1975 senesi mayıs ayında apishane hadimleri onıñ eşyalarını baqıp, lagerniñ malümat qaidelerini bozğan malümat olmağan inglizce ve almanca şahsiy mektüp ve defterlerini, rusça elyazmalarını aldılar.
SSCB KGB reisi ve lager yolbaşçısı Yuriy Andropovnıñ adına arizasında Cemilev alınğan kâğıtlarnı keri qaytarmağa talap etti. Amma 1975 senesi iyün 4-te, apis cezasınıñ bitmesine bir qaç kün qalğanda, oña qarşı RSFSC Ceza kodeksiniñ 190-1 maddesi boyunca mabus Vladimir Dvorânskiyniñ malümatına esaslanıp, yañı cinaiy iş açılğan edi. Narazılıq bildirmek içün Mustafa Cemilev açlıqnı ilân etti.
1975 senesi sentâbr 5-te o, Omsk apishanesinden arqadaşına mektüp yollay:
«Avgust 12-de bir şey oldı. O saba, gece saat 3-4-lerde, kamerağa apishane yolbaşçısı podpolkovnik Surov kirdi. O, açlıqnı ne vaqıt bitirmege planlaştırğanımnı soradı, bunı yapmaycağımnı eşitip, sögünmege başladı. Ne qadar alçaq adam ve sovetlerge qarşı olğanımnı ögrengenini aytıp, açlıq azatlıqqa çıqmağa yardım etecegini nafile tüşüngenimni bildirdi. Soñra kameranı baqıp, duvarlarda yazılarnı kördi, menim olarğa iç bir alâqam olmağanımnı bilse ve ayaqta zornen turğanımnı körse de, maña fırça ve kireçni bermege avale etti.
«Boysunmasa – cezalandırıñız!», – dep ayttı o nevbetçi közeticige. Ceza olaraq töşekni alıp, meni suvuq tsement tabanda qaldıra bileler.
Yolbaşçı dedi ki: «Assıñ özüni, daa yahşı olur!»
Nevbetçi ayatta oña bunıñ kibi bir şey meni müşkül alğa ketire bile, dep aytqan soñ, yolbaşçı dedi ki: «Assıñ özüni, daa yahşı olur!» – añladım ki, bazı yerlerde menim ölümim eñ eyi çare olaraq baqıla».
General-uquq qorçalayıcı Petro Grigorenko adliyeci Vladimir Şveyskiyni Mustafağa bütün arqadaşlarınıñ açlıqnı toqtatmaq ricasını yetkizmege rica etti. Cemilev özüni çekiştirmesine qarşı olğanını aytıp, açlıq onıñ içün narazılıq şekli olmaqnen beraber kameradaki qomşular tarafından yañlış malümatqa qarşı da imaye olğanını bildirdi. Açlıq devamında onı bir kişilik kamerada tutalar.
1975 senesi noyabr 4-te Grigorenko RSFSC Prokurorına ariza berip, Mustafa Cemilev dımlı kamerada buluna, «sebepsiz qabaat ve onıñ yanına yañlış malümat berecek insanlarnıñ kirsetilmesine qarşı narazılıq bildirgenini» ayta. General Cemilevge başqa bir ceza bermege, azatlıqtan marum qaldırmamağa rica etip, özü Cemilevniñ kefili olmağa ya da başqa kefillerni tapmağa azır olğan edi. Noyabr 24-te Omsk prokuraturasından menfiy cevap keldi.
1975 senesi noyabrniñ ortalarında Mustafanıñ anası ve ağasına körüşmege imkân berildi. O, pek ağır alda edi, esini coydı. Dekabr 3-te Cemilevniñ ana-babası, dört qız qardaşı ve eki ağası Halqara Qızıl Haç, «Halqara Amnistiya», kommunistik firqalarnıñ reberlerine Mustafanı qorçalamağa muracaat ettiler.
Mustafa Cemilevniñ zond vastasınen zornen aşatuv ile açlığı tam 303 kün sürdi. Bu müddet içinde onıñ adı SSCB tışında meşur oldı.
Akimiyet Mustafa Cemilevni yoq etip olamadı. Amma bu sefer akimiyet eki kere yutturdı – onı yoq etip olamadılar, Cemilevniñ açlığı sayesinde qırımtatarlarnıñ milliy meselesi SSCB tışında belli oldı.
Bir qaç aylıq açlıq devamında sovet dissidentleri Petro Grigorenko, Andrey Saharov, Pavel Litvinov, alman yazıcıları – Nobel mukâfatınıñ laureatı Genrih Bell ve Karl Ameri, frenkler – Rayomn Aron ve Pyer Emmanuel, çehslovaklar – Ota Filip ve Gabriyel Laub ve başqaları Mustafa Cemilevni azat etmege talap ettiler. Amerika Qoşma Ştatları, Türkiye, İtaliya, Frenkistan, İsveçiyada Mustafa Cemilevni azat etüv komitetleri qurulğan edi, olarnıñ erkânına meşur cemaat erbapları, ali, yazıcı ve jurnalistler kirdi.
1976 senesi fevral 19-da Andrey Saharov ve Petro Grigorenko Sovetler Birligi Kommunistler firqasınıñ XXV çağırılış Prezidiumı adına telegrammada yazalar: «Yañlış qabaat boyunca apiske alınğan, qırımtatarlar milliy areketiniñ ğurbetten qaytması oğrunda küreşken Mustafa Cemilev doquz aydan berli açlıq tuta. Taqiqat beş ay evelsi yekünlendi. Mahkeme ölümge ümüt etip sozula. Tuvğanları, dostları Mustafanıñ ömrü içün qasevetleneler. Onıñ ölümi aqqında öşekler bir qaç kere olğan edi. Bu öşekler red etilmey. Esli-başlı babasınıñ yüregi hasta, anası gece-kündüz ağlay. Mustafanı mahkemeden evel azat etmek muracaatları baqılmayıp cevaplanmadı. Adaletli mahkemege köre, öleyatqan adamnı apiste tutmaq mantıqsız ve insaniyetsizliktir».
Diniy muacir-yazıcı Anatoliy Levitin-Krasnov Mısır prezidenti Anvar Sadatqa ve bütün musulmanlarğa Mustafa Cemilevni qorçalamağa rica ete.
«Qıymetli musulman qardaşlar!
Men hristianım, lâkin bizni tek Allahqa inançımız birleştire – sevgi ve doğrulıqnı sevgen, yaqınlarına yardım etmege emir etken ve lâqaytsızlıq içün sert şekilde cezalağan Allahqa inanç. Mustafa – dindar musulmandır... Siz onı belâda qaldırırsıñızmı, azap çekken qardaşına yardım etmezsiñizmi?!
Sovetlerniñ ükümetine qarşı narazılıq bildiriñiz, yardım etiñiz!».
1976 senesi aprel 14-te bir qaç lâğudan soñ Omskta Mustafa Cemilevniñ mahkemesi başladı.
Zalnı evelden adamlarnen toldurdılar – seyirciler aselet azırlanğan. Ayatta Mustafanıñ tuvğanları ve dostları bekley ediler. Saat 10-da zalda yer olmağanını aytıp, yalıñız Cemilevniñ eñ yaqın soy-sopları kirecegini bildirdiler: anası, qız qardaşı Vasfiye, erkek qardaşları Asan ve Anafi. Esnasnı nezaret etmek içün Omsk şeerine akademik Andrey Saharov ve ömür arqadaşı Yelena Bonner, qırımtatar areketiniñ iştirakçileri keldiler – faqat olarnı içeri almadılar.
Mustafanı alıp ketkende Andrey Dmitriyeviç maşinanıñ artından çapıp qıçıra edi: «Dayan, dostum, dayan». Saharov Mustafağa açlıqnı toqtatmağa rica etmek içün onıñnen körüşüvni talap etken edi.
Qabaat qararına binaen, «iş açılmasınıñ sebebi Cemilevniñ 1974 senesi küzden itibaren 1975 senesi iyül ayına qadar mabus V.Dvorânskiyge sovetlerniñ devlet ve cemaat qurumını aqaretlegen yañlış fikirlerniñ muntazam sürette seslendirilmesi, em de böyle münderice ile vesiqalarnıñ azırlanması ve tarqatılması oldı». Bundan ğayrı, onı «iftira vesiqalarınıñ» yazılması ve tarqatılmasında (ya da tarqatmaq azırlığında) qabaatladılar.
Diger şaatlar sorğuğa çekildi, taqiqat tez-tez dağılıp başladı
Cemilevniñ qabaatı esaslanğan Dvorânskiyniñ malümatları mahkemeniñ birinci künü bile tasdıqlanmadı, Dvorânskiy bunı KGBniñ basqısı altında aytqanını bildirdi. Prokurornıñ esnas ketişatını taqiqat talap etken yönelişke «aylandırmaq» ıntıluvları muvafaqiyetsiz oldı. Qorqutuvlardan ğayrı, Dvorânskiy dey ki, oña müsbet teklifler ile tesir ete ediler: Özbekistanğa avuştırmaq, belgilengen vaqıttan evel azat etmek, universitetke kirsetmek. Diger şaatlar sorğuğa çekildi, taqiqat tez-tez dağılıp başladı.
Bir qaç aylıq açlıqqa baqmadan, Mustafa Cemilev printsiplerinden vazgeçmey ve, diger esnaslarda olğanı kibi, mahkeme minberini fikirlerini seslendirmek fursatı olaraq qullana.
«Qabaat qararında aytıla ki: «Qabaatlanğan evelden Qırımda yaşağan tatar halqınıñ memleketimizniñ diger halqları ile aynı seviyede aqları olğanını bilse de, «Qırımtatar milliy areketiniñ esaslar beyannamesinde» bu halqnıñ «milliy canlanmasına» çağırıp, er bir sovet adamınıñ yaşav yerini saylap almaq aqqına iftira ata»... Mında qırımtatar milliy areketiniñ esas tarafı qayd etile, men qabaatnıñ bu noqtasını ögrenmekten vazgeçmege imkânsız olğanını tüşünem. Mahkeme taqiqatnı keçirip, şaatlarnı sorğuğa çekmek kerek olğanını tüşünem, sual bersinler: «qırımtatarlarnıñ Qırımda qayd olmaq ve işke kirmek aqqı aynımı ya da olarnı millet mensüpligine köre ayıralar? Şaatlar, elbette, bu meselege rastkelgenler, Qırımda qayd olmağa ve işke kirmege tırışqan, ya da bunı yapıp olğan qırımtatarlar olmalı… Bu yerde qabaatlağan taraf seslendirgen qabaat qararı boyunca qabaatlanğannıñ aytqanları iftira olğanını isbatlamaq kerek edi. Lâkin o bundan vazgeçse, men isbatlamaq vazifesiniñ maña yüklenmesine qarşı degilim. Bu mahkeme taqiqatı olsa, qabaat teşkerilmek kerek. Qırımtatarlarnıñ Qırımda qayd olmaq ve işke kirmek meselesinde iç bir milliy ayırım yoq ve olmağan olsa, men qabaatımnı tanıp, eñ sert cezanı çekmege azırım».
Ertesi kün Mustafa Cemilev mahkemeniñ adaletli olmağanını ortağa çıqarıp, qırımtatarlarnıñ milliy areketine qıymet kesti:
KGB er daim şahsiyetler rolüne büyük qıymet kese
«Men bu işniñ teşkilâtçıları nege irişkenler ve nege irişip olamaycaqlarını aytayım. Olarnıñ ilk vazifesi, elbette, maña halqımnıñ milliy areketi ve umumdemokratik areketinde iştirak etmek imkânını bermemek içün meni belli bir müddetke qadar semetdeşlerim ve meslekdeşlerimden çetleştirmektir. Qayd etmek isteyim ki, KGB er daim şahsiyetler rolüne büyük qıymet kese. Milliy areket – ceza organları köstermek istegen kibi, sovet akimiyetine hoş yanaşmağan ayrı şahıslarnıñ teşviqat ve faaliyet neticesi degil, milliy meseleniñ adaletli al etilmesiniñ talap neticesidir. Şunıñ içün arekette menim yerimni alacaq ve milliy borcunı menden daa yahşı yapacaq insanlar tapılacağından şübelenmeyim».
Omsk vilâyet mahkemesi Mustafa Cemilevni eki buçuq yılğa azatlıqtan marum qaldırıp, sert rejimli tüzetüv emek apishanesine apiske ala.
O kün Mustafanıñ tuvğanlarına körüşmek imkânı berildi, körüşüv eki qatlı cam divar ile keçirilgen edi. Soy-sopralı Mustafağa dostları, şu cümleden Grigorenkolar qorantası ve Saharovlar qorantası onı açlıqnı toqtatmağa rica etkenlerini ayttılar. Bu şikâyetni de qolaylaştıracaq edi. Anası Mustafağa öz adından ve hasta babasınıñ adından yalvardı. Mustafa razı oldı.
Yazıcı Lev Kopelev «Mustafa Cemilevni qorçalamaq!» muracaat maqalesinde aprel 22-de yaza: «Epimizni – onıñ semetdeşleri ve vatandaşlarını – masqara qabaatından qorçalamaq içün, Mustafa Cemilevniñ ömrüni qorçalamaq içün vahşiy qarar lâğu etilmeli».
Faqat, Mustafa Cemilevni qorçalamaq bir sıra muracaatına baqmadan, onı Uzaq Şarqqa, «Primorskiy» lagerine yollaylar. Bu apis cezası soñki olmadı…
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası