«Terciman» medeniy ayatnıñ faydalı malümatı aqta musulman cemiyetini haberdar etecek ve rus toplulığını olarnıñ ayatı, dünya baqışı ve ihtiyacları ile tanıştıracaq bir köpür olacaqtır. Vazifeniñ emiyetini ve ağırlığını añlap, muarririyet oña öz duyğudaşlıq ve emegi ile yardım etmege azır olğan ürmetli insanlarnıñ sayısı az olmaycağına ümüt besley». Bu kibi sözlernen 132 yıl evelsi yañı «Terciman» gazetası açıldı. Taqdiri aqiqaten meşur oldı. «Terciman»nıñ ilk sanı 1883 senesi aprel 10-da çıqtı…
Gazeta açılmasınıñ teşebbüsçisi cemaat erbabı ve publitsist, neşirci, yazıcı İsmail Gasprinskiy ola. İnsan ayatınıñ eñ müim mevzularını kötergen gazeta qırımtatar ve rus tillerinde çıqa edi. Başta er afta, soñra aftada üç kere ve er kün çıqa edi. 1914 senesi Gasprinskiniñ olümine qadar, soñra daa 4 yıl devamında oğlu Refatnıñ muarririyeti altında çıqa. «Tercimannıñ» 1903 senesi qayd etilgen 20 yıllığı umummilliy forum şeklinde keçe ve Gasprinskiyni «Rusiye musulmanları milletiniñ babası» olaraq tanıttıra.
İşte, Qırımnıñ Rusiye imperiyası terkibinde olğan 100-nci yılı yarımadanıñ tamır halqında gazeta peyda ola…
Qırımnıñ Rusiye imperiyası terkibinde olğan 100-nci yılı yarımadanıñ tamır halqında gazeta peyda ola
Bir qaç künden soñ «Terciman»nıñ nevbetteki sanında felsefiy bir sual qoyula – yañı neşirniñ esas maqsadı olaraq qabul etile: «Caillik qaranlığında ne vaqıtqace qalacaqmız… Közlerimizni açayıq, niayet, özümizge baqıp, alımıznı diger halqlarnıñ vaziyeti ile qıyaslayıq. Er şeyniñ oca ve ustası – bilgidir. Avropa medeniyetiniñ eserleri – yipten inesine qadar – oquv yurtlarınıñ yardımı ile ögrenile ve yaratıla. Öyle ise, ne içün biz o qadar faalsiz olamız?».
«İlimlerni beşikten mezarğa qadar ögrenmek» – ulu maarifçige ait olğan neşirniñ ümde ve şiarı…
Yañı neşirniñ ğayelerinden daa biri: «Quran – muqaddes kitabımız. Bizni oqumağa, işlemege, doğru yaşamağa ögrete. Maarifçilik insanğa hızmet ete. Quran ile maarifçilik, musulmanlarnıñ çoqusı tüşüngeni kibi, bir-birine keder etmey… Bedenniñ amanlığı içün – bilgi».
Er vaqıt bir de bir adiy ve zaruriy şeyler aqta qasevet çekken faqır oca nege ögrete bile?
Amma, teessüf ki, qayd ete neşir, – tatar ocasınıñ emeginden ücüz bir şey yoq. «Tatar ocasından daa da unutılğan ve körmemezlikke urulğan bir şey yoq ki», – qayd ete «Terciman» maqalelerinden birinde. Kerçketen – er vaqıt bir de bir adiy ve zaruriy şeyler aqta qasevet çekken faqır oca nege ögrete bile?
Er bir devren neşir kibi, gazeta Qırım ayatınıñ vaqialarını aks ete. Böyleliknen, 1884 senesi mart 8 künü «Terciman» «memnüniyet ile» Kefe nahiyeniñ Kök-Taş köyünde oquv yurtunıñ açılışı aqta bilidire. Açılış künü mektepte yerli qırımtatarlarınıñ 33 talebesi toplana. «Oquv yurtu hazine esabına açıla, amma, sakinlerniñ de issesi körümlidir». Bay mırzalar yañı mektepke destek köstermege vade eteler. «Güzel iş, – yekün çeke gazeta, – endi talebelerniñ olmasına ıntılmaq kerek».
Neşir qırımtatarlarnıñ eñ müim meselelerini kötere. 1885 senesi oktâbr ayında ve ileride gazeta «Zıncırlı» medresesiniñ fuqare alına diqqat ayıra: «Dört yüz yıl evelsi Qırımnıñ ekinci hanı Mengli Girey… halqına tasil berimelsi içün Bağçasarayda müteşem bir taş binasını qura – medrese ve mında şardıvannı yerleştire… Han mezkür oquv yurtunıñ yanında ayrı dürbede defn etilgen ve ruhiy közleri ile ep oqutuv ketişatını seyir etmekte… Amma, afsus ki, bizim nezaketsiz ve say nesilimiz ruhiy tesirge lâqayttır… Han şimdi öz medresesiniñ alını körse, ne aytır edi? O, medereseni onıñ qaldırğan mirasına nasıl etip baqqanımıznı körse, bizim qalın sırtlarımızda nice tayaq sındırır edi», – dep yaza «Terciman».
Qırımnıñ ciddiy suali – qırımtatarlarnıñ topraqsız ve neticede fuqare olmasıdır
Qırımnıñ daa bir ciddiy suali – qırımtatarlarnıñ topraqsız ve neticede fuqare olmasıdır. Bu mevzu «Terciman»nıñ ilk peyda oluv kününden muzakere etilmekte.
Neşir topraq meselesini topraqları olmağan qırımtatarlarnı vaqıflarda yerleştirip (vaqıflar – diniy ve hayriye işlerge ayırılğan topraqlar – G.B.) al etmege teklif ete. Şunıñ içün bu kibi teşebbüsler akimiyetten çıqqanda, gazeta buña pek eyi munasebette buluna edi. Amma, Qırımda topraq meselesi ne XIX asırda, ne 1917 senesi inqilâbına qadar, ne bundan soñ çezilmey…
Diqqatqa lâyıq daa bir bildirüv 1886 senesine ait. Onı oquğan şahıs fevral 4 künü Bağçasarayda ilk sefer qırımtatar tilinde sanalaştıruvnıñ keçirilecegini ögrenir. Meraqlısı şunda ki, sanalaştıruvda iştirak etkenler… – Tiflisten kelgen ermeni artistler. Gazetanıñ malümatına köre, bir qaç künden soñ ötkerilgen oyun yalıñız qırımtatarlarnı degil de, yunan ve qaraylarnıñ diqqatını da celp ete.
«Er bir insan tınçlıq ve bahtnı qaçuvda degil, vatanında qıdırmalı»Gazetadan alınğan tsitata
1886 senesi sentâbr 21 künü gazeta oquyıcılarına çerik asır evelsi qırımtatarlarnıñ Türkiyege olğan icreti aqqında hatırlata. «Biñlerce qırımtatarı ğurbette elâk oldı, er şeyden marum qaldı, bazıları keri qaytqanlar». İşbu icretniñ sebebi ve çar ükümetiniñ rolüni incelemeyip, gazeta «icret havflı ve qıyın ketişat» olğanını qayd ete… Er bir insan tınçlıq ve bahtnı qaçuvda degil, vatanında qıdırmalı». Şübesiz ki, işbu sözlerniñ bugünki aktualligi de körümlidir…
Belli tatar publitsisti Camal Validi «Terciman»nıñ emiyeti ve onıñ muarrir-neşircisi İsmail Gasprinskiy aqqında böyle dey: «Onıñ gazetası aftada 1-2 kere basıla, kölemi ve miqdarı büyük degil, amma bu kibu küçük kâğıtçıqnıñ tesiri rus «Novoye vremâ» ya da ingliz «Times» gazetalarınıñ emiyetinden daa da büyük edi. Çoq vaqıt keçti ve onıñ ğayret neticeleri közleri ögünde büyüp kelmekte edi. «Terciman»nıñ tesiri altında Rusiyeniñ çeşit köşelerinde yañı mektepler, hayriye teşkilâtlar açıla, edebiy faaliyet başlana. Gazeta bazılarnı bilgileriniñ arttırılmasına, digerlerni cemaat, edebiy ve maarif faaliyetine celp ete. On yıl bile keçmey, Gasprinskiy ulu ocanıñ ğayelerini inkişaf etken ve tarqatqan tarafdarlarını tapa».
Validiniñ sözlerine köre, 1905 senesinden soñ «Terciman» öz emiyetini coyğanına baqmadan, muarriri – İsmail Gasprinskiyniñ – adı Rusiye musulman halqları arasında ep ürmetke lâyıq edi. Bunı gazetanıñ 25 yıllığına bağışlanğan oquyıcılarnıñ minnetdarlıq sözleri tasdiqlay. Gasprinskiyniñ ölümi ise «oquğan musulmanlarğa bir kök güdürdisi kibi kele».
Ne ise, ğaliba, er bir naşir, muarrir ve gazeta bu kibi taqdirni yaşamaq ister, nice yıllardan soñ insanlarnıñ aqıllarında qalmaq – «Terciman» ile olğanı kibi…
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrainsk PEN-klubınıñ azası
