Birinci kütleviy icretniñ ketişatı 1783 senesi Rusiye tarafından Qırım işğal etilgeninden soñ başlandı. Aqibetleri eñ miqyaslı ve facilı – qırımtatarlarnıñ ХIХ asırnıñ ortasında olğan icretidir: resmiy malümatqa köre, o vaqıt Qırımnı 193 biñge yaqın insan terk etti.
1883 senesi «Vestnik Yevropı» gazetasında basılğan publitsist M. Gоldenbergniñ «Qırım ve qırımtatarlar» maqalesinde oquymız: «Qırım saipliginde kederli avdarma tatarlarnıñ Türkiyege tekrarlanıp kelgen icret etüviniñ tarihına sıqı bağlıdır».
Qırımtatarlarnıñ saiplik alına, dey müellif, diqqat ayırılmay edi; topraq aqqı körmemezlikke urula. Topraqlarını er istegen insan – mahkemeci, memur, mırzalar zapt ete edi…
«Qırımtatarlarnıñ topraqları diger, daa da qanunsız yollar ile tutıp alınа edi: tatar avullarından büyük topraq damartaları qolaylıq ile ayırıla edi, çekingen qırımtatarı barıp şikâyet etmekni tüşünip te olamay edi». Tabiiy ki, neticede, «yeñilgen millet Rusiye çiftlik saipleriniñ toprağına tüşe, bunıñ ile öz yañı şorbacılarınıñ fadyasına ağır mecburiyetlerni körmek zorunda ediler», – yaza müellif.
Yalıñız topraqqa degil, suvğa bile köz taşlay ediler: temiz suv ayrı insanlarnıñ suv yedeklerine toldurıla, soñra ise yatağına muayyen ödev ile qaytarıla edi… Publitsist çorlanıp yaza: «Topraq saibi olğan tatarlardan bergi alınğanda, sıñırsız qanunsızlıq yüz bere edi; tatar hocalığında saip faydasına muayyen pay ayırılmağan bir şey yoq edi: sabancı oña aşlıq, meyva, şarap, quş, yımırta, yip, toban bere edi; yılda belli bir künlerde çiftlik saipleriniñ toprağında saban sürmek, çalmaq, ormaq, saçmaq kerek edi».
Qırım cenki qırımtatarlarnıñ vaziyetini kerginleştirdi
Qırım cenki qırımtatarlarnıñ vaziyetini kerginleştirdi. «Arbiy yolbaşçılıq, ne içündir, olarda duşmanlarnı köre ve daima olarnıñ tarafından isyan qopmasını bekley edi. Qırımtatarlar ise, esasen köy sakinleri, öz saban ve mecburiyetlerini bilgenler, nizamsızlıqqa mailiyetini iç bir vaqıt köstermey edi. Siyrek allarda ruslarğa meyil olmağanlarını köstere edi, esasen, türkler tüşken yerlerde». Amma böyle allarnıñ sayısı, dey Goldenberg, halqnı şeklemek içün yeterli olmadı. Tatarlarnı taqip etmek içün köylerde kazaklar yüre, yerli sakinlerni tutıp, qaba sürette aqça talap ete ediler…
Tatarlarnı taqip etmek içün köylerde kazaklar yüre, yerli sakinlerni tutıp, qaba sürette aqça talap ete ediler
«Köylerde tintüvler keçirile edi, çoqtan berli bir yerde yatqan qılıç ya tüfek tapılsa, işbu «silâ» saibi birden cinayetçi olaraq tanıla: ve Qırımdan iç güberniyalarğa quvula. Tevqifler o derecede saçmalı edi ki, apiske em 90 yaşında qartlar, em ufaq balalar tüşe bile edi. Bu yaşta olğanlarnıñ havfı yoq olıp körünse de, amma olarnı, zornen yürgenlerni, quvğunlıqqa yollay ediler».
Yoq, yerleşüv degil de, sürgünlik kerek edi, – icret etkenlerniñ topraqları kerek edi… Bunı nasıldır bir çare tapıp añlatmaq içün, dey Goldenberg, «tatarlarnıñ faaliyetini qaralamağa başladılar, olarnı ticaret ve ziraatqa uymağanını qayd etip, tam tersni aks etken tarihiy faktlarnı körmemezlikke urıp, olar aqqında nice olmağan şey ayta ediler, – Qımda ise keçken asırda ziraat inkişaf ete, tatarlar evel ezelden deñiz ve topraq ticareti ile oğraşa edi, hususan Yunanistan ile, Qırımdan kâğıt ve ipek basmaları, aşlıq ve ilhr çıqarıla edi… Böylece, dey müellif, Qırımnı tasvir etken Martin Bronevskiy Qırımnıñ çölü «işlengen, bereketli ve ot bolluğı ile ayırılğan»ını yaza edi. Aytqanı kibi, İnkerman yanında yüzüm bağları ve çeşit meyva bağçaları bar edi. Trahey yarımadası, ya da «Küçük Hersones»ni de Bronevskiy bereketli, ötmek ekilgen ve «soñsuz bağçalar» saçılğan yarımada olaraq tasvir ete. Bu XVI asırda edi.
Şimdi, qırımtatarlarnıñ sürgün etilmesinden soñ, mında ne koremiz? – dey Goldenberg ve cevap bere: «Qırım çölü… insansız ve suvsız. İnkerman bom-boş, Trahey yarımadası qayalı ve boş yüksekliktir. Qırımğa er zaman işten qorqmağan eller kerek edi, tatarlarnıñ quvğunlığından soñ bu ihtiyac daa da yüksek oldı. İcretçilerniñ taşlağan qocaman topraqlarnıñ yañı saipleri işbu qolay kelgen zenginlik ile ne yapacağını bilmey edi… Etrafta er şey susıp qaldı, sanki cansızlandı: ziraat, ticaret, ünerler. Yaqınları ayat qaynaşqan bir diyar ölüm havfına rastkeldi».
Goldenberg XIX asırda tamır halqınıñ kütleviy icretini yaşağan ve olarnıñ yerine, akimiyetniñ fikrine köre, «daa da istiqballi milletniñ kelgenini» körgen Qırım aqqında böyle yaza: «Qırımğa kelgenler er angi suvnı aqibetsiz içip olamay, yaqqan küneş nurları altında Qırım çöllerinde çalşımaq içün nice seneler devamında şekillenip kelgen alışqanlıq olmalı eken. Niayet, iklim hususiyetlerine alışqan tatarı dayanğan Qırım ummaları aç kelmeşeklerniñ sağlığına pek menfiy sürette tesir ete edi. O vaqıt Qırım, hususan onıñ çöl tarafı içün tatarlarnıñ ketkeni ne derecede emiyetli olğanı añlaşıldı».
Rusiyeniñ Qırımda yüz yıllıq ükümdarlığınıñ ve bunıñ Qırım tamır halqı – qırımtatarları içün neticeleri acınıqlı edi..
Qırımtatarlarnıñ icret neticelerine yekün çekerek Goldenberg böyle yaza: «Medeniy dünya hususiy bir ketişatnıñ şaatı oldı – abadanlıştırılğan hristian devletinden yüz biñlik halqınıñ ükümdarlarınıñ yalanı ve qanunsızlığı ile belli olğan memleketke köçip ketmesi.
1889 senesi icretiniñ miqyası pek büyük edi – o zaman Qırımnı 200 biñge yaqın qırımtatarı terk etmege mecbur oldı
1889 senesi icretiniñ miqyası pek büyük edi – o zaman Qırımnı 200 biñge yaqın qırımtatarı terk etmege mecbur oldı. Bundan evel, 1870 seneleriniñ ortalarında qırımtatarlar ögünde kene bu sual peyda ola – qalmaq yoqsa kene tuvğan topraqnı terk etmek. Bu sefer buña sebep – umumiy arbiy mecburiyetiniñ kirsetilmesi oldı. Qırımtatarlar içün bu neni belgiley edi – olar islâm dinine köre öz farzlarını yerine ketirip olamaycaq arbiy qısımlarında hızmet etmege mecbur ola. Başta bir 300 insan kete, seneniñ soñuna qadar olarnıñ miqdarı – 500 insan ola. İcret, esasen, qanunsız sürette keçe edi, pasportsız, gece Kezlev, Sudaq, Aqyar ve Gurzuftan deñizge çıqqan gemilerde. 1887-1878 seneleri Türkiye-Rusiye cenkiniñ başlağanınen toqtaldı.
Qırımtatarlarnıñ ağır iqtisadiy vaziyeti, topraqtan marum qalması, umumiy arbiy mecburiyetniñ kirsetilmesi 1893, 1901-1902 seneleri icret ketişatını canlandırdı. Bazı malümatlarğa köre, XIX asırnıñ 90-ncı seneleri Qırımnı 30 biñge yaqın qırımtatar terk etti. Akimiyet icret ketişatını nezaret ete edi, kütleviy neticesi olmasın dep, amma, olğanı kibi, akimiyet içün Qırımnıñ ileri müstemlekeleşüv ketişatı daa da emiyetli edi. 1902 senesi yazılğan Novorossiya valisi Maliye nazirine mektübinde qırımtatarlarnıñ çetelge ketmesine qarşı çıqmaq içün sebep olmağanı bildirile: «İmperiya sıñırında ve ruslarnıñ ükmü altında qırımtatarlarnı tutmağa manasız tanıp, olarnıñ qaldırğan topraqlarnı rus qollarına keçmesini lâyıq köre edim. Tatar topraqlarını öz esabına alğan ve soñra rus köylülerine satqan Köylü Topraq bankından rus işine ğayet büyük bir hızmeti olur edi».
İsmail Gasprinskiyniñ ve onıñ safdaşları sımasında qırımtatar ziyalıları qırımtatarlarnıñ yarımadadan icretine qarşı çıqa ediler
İsmail Gasprinskiyniñ ve onıñ safdaşları sımasında qırımtatar ziyalıları qırımtatarlarnıñ yarımadadan icretine qarşı çıqa ediler – «Terciman» gazetası vastası ile Ulu Maarifçi vatandaşlarını köçüv qararını aşıqmayıp almağa, ev ve mülkiyetini bedava satmamağa, eyi taqdirni ğurtbetlikte qıdırmamağa çağıra edi.
Böyleliknen, 1902 senesi mayıs ayında İsmail Gasprinskiyniñ «İcret aqqında» maqalesi basıla, şöyle yaza: «…De o, de bu köyde Türkiyege köçecek olğan tatarlar topraq ve malını satalar. Ciddiy olsa, yapqan areketlerini añlamağan bu insanlarnı acımaq kerek: Vatannı terk etmek içün buña emiyetli sebep olmalı. Aqılsız, negizsiz areketler fuqarelik, yıqıluv ve ölümge ketire. Qırımdan icretni aqlağan sebeplerni körmeymiz, insanlarnı Türkiyege celp etken bir şey körmeymiz. Andan biñlerce insan mında ve Qara deñiz yalısına para qazanmaq içün kele».
Amma bundan soñ da icret areketi toqtalmay ve Rusiye imperiyasınıñ sönmesine qadar devam ete. Böylece, bir buçuq asır devamında Qırım tahminen million qırımtatarnı coydı. Qırım Merkeziy İcraiy Komiteti ve Qırım ükümetiniñ 1925 senesi azırlağan maruzalarında aytılğanı kibi: «Buña Yaponiya imperialistik ve vatandaşlıq cenkleri vaqtında yaş nesilniñ kütleviy yoq etilmesini, 1921-1922 seneleri 80 biñ tatarnıñ açlıqtan ölmesini qoşsaq, Qırımnıñ diger eali miqdarından üstün olğan tatarlarnıñ azlıq olması añlayışlı ola».
Tarih muayyen suallerge cevap bermey ve bütün problemlerni al etmey… Amma fikir yürsetmek içün bir ğıda, zemaneviylik ile qıyaslamağa imkân bere. Nice asırlar evelsi Vatanını terk etken insanlar Qırımda qalsa, bugünki ayatımız, belki, başqa türlü olur edi…
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
