İnsanlar zemaneviy ayatnıñ eñ qıyın suallerine cevapnı nesillerniñ tecribesinde qıdıralar. Soñki yıl devamında qırımtatar halqınıñ deñişken ayatı bir çoq adamnı ciddiy qarar almağa mecbur etti – vatannı terk etmek ya da mında qalmaq. 1944 senesiniñ sürgünliginden soñ qırımtatarlar on yıllarnen qıyınlıqlarğa baqmadan, tarihiy vatanına, Qırımğa qaytqan ediler. Ve qayttılar – yalıñız kendi ğayretleri sayesinde. Faqat bugünde-bugün bir çoq adam «Qırım adasında» yaşayışqa ruhiy ceetten dayanamay...
Maalesef, qadimiy yunan tarihçısı Fukidid qayd etkeni kibi, «tarih tekrarlanmağa seve». Qırımtatar halqınıñ tarihında uzun, yarım asırlıq, facialı devir olğan edi, olar tuvğan yerini terk etmege mecbur ediler.
1783 senesiniñ Rusiyeniñ Qırım işğalinden soñ qırımtatarlar vatanını terk etmege başladılar
1783 senesiniñ Rusiyeniñ Qırım işğalinden soñ qırımtatarlar vatanını terk etmege başladılar.
Rusiye ve Türkiye arasında devamlı cenkten soñ 1774 senesi Küçük Kaynarca añlaşmasına köre Türkiye Qırımnıñ Osmanlı devletinden ayırılmasını tanıdı. Faqat on yıldan soñ 1783 senesi aprel 8-ge ait Beyannamege köre «Qırım yarımadası, Taman adası ve Kuban tarafı» Rusiye terkibine kirdiler. Qırımşınas Sarkisov-Serazininiñ yazğanına köre, «Yekaterinanıñ askeriniñ ağır çızması Tavridanıñ soñsuz çöllerini dolaştı, yüz yıllıq hanlar sarayında ise qara qartal ile bayraq peyda oldı... Bir zamanları Rus, Litvaniya, Poloniya qorqqan küçlü ordunıñ balaları vaftiz aqqında öşeklerni eşitip, ğalipler tarafından basqı altında qalıp, şeer, köy, babalarnıñ mezarlarını terk ete ve bir dinli Türkiyege qaçıp keteler».
Qırımtatarlar işğalden soñ kütleviy sürette köçmege başladılar. Tam raqamlar belli degil, lâkin tedqiqçilerniñ tahminlerine köre, Qırımdan yarımada ealisiniñ yigirmiden otuzğa qadar fayızı ketti. Bazıları musulman din adamlarınıñ çağıruvı ile ketken ediler – Qırımğa başqa dini olğan akimiyet keldi, artıq doğru dinni qomşu Türkiyede kütmek imkânı bar edi. Yañı, alışmağan yaşayış, rus memurlarınıñ basqısı sebebinden köçtiler – olarnıñ tili bile Qırımnıñ tamır halqı – qırımtatarlarğa – yabancı edi.
Bu meseleni al etmek imkânsız edi, neticede – qırımtatarlarnıñ topraqları tezden rus dvorânları ve memurlarına keçken edi. Köçip ketmekniñ esas sebeplerinden biri çar ükümetiniñ Qırımdaki topraq meselesini Rusiye topraq qanunlarına alıştırmaq qararı oldı. Rusiyede eki şekil bar edi: devlet ve dvorân şahsiy mülkiyeti. Qırımda ise topraq mülkiyeti ve topraq qullanuvınıñ onğa yaqın şekli bar edi: eski sultan ve han mal-mülkleri – kalagalıq, hocalıq, beylik; mırza ve din adamlarınıñ topraqları (vaqıf-şer), adiy (vaqıf-adet), mevat ve digerleri.
XIX asırnıñ soñunda qırımtatarlarnıñ köçü eñ büyük ve eñ facialı oldı: resmiy malümatlarğa köre, Qırımnı 193 biñ kişi terk etti
Bizler 1800-1812 seneleriniñ köç dalğası aqqında biraz bilemiz, yazıcı Yevgeniy Markovnıñ fikirince, bunıñ tek «ağzaviy efsaneleri» bar. XIX asırnıñ soñunda qırımtatarlarnıñ köçü eñ büyük ve eñ facialı oldı: resmiy malümatlarğa köre, Qırımnı 193 biñ kişi terk etti. Or-Qapı nahiyesinde 278 köy boş qaldı, 1870 senesi olardan 244-yu virane alda qaldı; dört nahiyede qırımtatarlar 687 köyni terk ettiler, olardan 315 bütünley boş qaldı.
Lâkin muqaddes yer boş olmay – 1861 senesi noyabr 8-de Çar II Aleksandr tasdıqlağan Qırımdaki şahsiy topraqlarda ecnebiylerni yerleştirüv qaideleri qabul etildi. Nazirler şurası Qırımnıñ topraq saiplerine ecnebiylerni işke almağa ruhset berip, olarğa iş müddeti devamında pasport berilmesine izin berdi. Qırımda qalıp, Rusiyege boysunmağa istegenler bütün aq-uquqlarnı ve imtiyazlarnı alğan ediler... Yarımadanıñ kolonizatsiyası başladı...
Köçip ketken qırımtatarlarnı aytsaq, ğurbet yolunda olarnı bir sıra zorluq bekley edi. Adise-vaqialarnıñ şaatı, Qırımşınas Vasiliy Kondaraki «Universalnoye opisaniye Krıma» eserinde bunı böyle hatırlay: «Men mavrlarnıñ İspaniyadan quvulmasını añdırğan bu zamannı kederlenmeyip hatırlap olamayım!.. Sığır, ögüz ve eñ eyi qoyunlar – er şey soyulğan, çapçaqlarda tuzlanğan, küneşte qurutulğan edi; at ve develer... ediye etile ya da yaqın qomşularğa ve zadekânlarğa pek ucuz satılğan edi. Soñra köyniñ eñ yaqın liman şeerine ketüv künü belgilengen edi. Arabalar köyni keçken ve mezarlıq ile aynı seviyege çıqqan soñ, adamlar soy-soplarnıñ mezarlarından bir avuç topraq alıp, elbezge baylağan ediler. Bunıñ episinen beraber ağlap sızladılar».
Kondaraki ölüm azaplarına baqmadan köyden çıqarılğan eki qart ve üç balanıñ ölüm şaatı oldı: «Ğaripler, olarnıñ cesedleri daa suvumadı, olarnı ise defn ettiler».
Köçip ketkenlerniñ deñizdeki vaziyeti pek kergin edi. «Köç zamanında er kün deñiz bir qaç cesedni yalığa alıp taşlağan edi; lâkin balıqlar aşağan ve qarşı yalığa alıp ketirilgenlerniñ sayısını aytmaq – zordır, yalıñız üçte ekisi Türkiyege kelip çıqtı», – dep yaza Kondaraki.
Qırımtatar yır yaratıcılığında muacir yırları kibi ayrı janrnıñ peyda olması tabiiy bir aldır
Rusiye ükümeti ölüm havfına oğrağan köçip ketkenlerge yardım etmedi. Türkiyede de olarnı beklegenler yoq edi. Olar açtan öle, hastalana ve biri-biri artından öle ediler. Olarğa Anadoluda berilgen topraqlar ya bir şeyge yaramağan qum ve taş ola edi, ya da sağlam topraqlardan uzaqta bir yer edi. Andan Rumeli ve Dobrucağa qaçqanlarğa sıtmanıñ eñ büyük oçağı olğan bataqlıq tegizlikleri berilgen edi. Qırımtatar yır yaratıcılığında muacir yırları kibi ayrı janrnıñ peyda olması tabiiy bir aldır.
«Tatarlar bu qararğa kelgen olsalar, olarnıñ Qırımdaki şaraitleri o qadar qıyın edi...», – dep netice çıqara Kondaraki.
O qadar adamnı köçip ketmege neler mecbur etti? General-adyutant, graf, Qırım cenkiniñ qaramanı Eduard Totleben «Russkaya starina» mecmuasında bastırılğan «1860 senesi tatarlarnıñ Qırımdan köçip ketkenleri aqqında» maqalesinde qırımtatarlarnıñ mezkür qararını topraq olmağanından sebep ağır maddiy vaziyeti ve bir çoq Rusiye yolbaşçısınıñ inatçılığı ile bağlay.
«Zadekânlar... tatarlarğa ait topraqlarnı sıq-sıq özüne alalar... 30 yıl evelsi Qırımda serbest tatar mülkiyeti ve yalı boyunda ve derelerde bağçası olğan az insandan ğayrı başqa topraqlar aman-aman yoq edi».
Rusiyeniñ «Vestnik Yevropı» liberal-muhalifet mecmuası qırımtatarlarnıñ problemini diqqat ile talil etken edi – 1882 ve 1883 seneleri anda G.Levitskiy ve M.Goldenbergniñ maqaleleri derc etile.
Levitskiy «Tatarlarnıñ Qırımdan Türkiyege köçü» maqalesinde dey ki, «rus halqı ealisi zararlı sayılğan tatarlarnıñ başına kelgen adaletsizlik ve ıncıtuvlarnıñ onuna bile qarşılıqsız dayanamaz edi». Levitskiy bunıñ kibi munasebetniñ «sebebi olaraq Qırımnı tatarlarnıñ qollarından boşatıp, onı ortodoks olğan ealinen toldurmaq istegi olğanını» ayta.
«Sabırlı, dindar» halqnı bu şekilde qaçıp ketmege neler mecbur etti sualine cevap olaraq Levitstsiy bir qaç sebepni aydınlata.
Qırım cenki vaqtında kazak patrulleri güberniyalarnı dolaşıp, tatarlarnı esir ala (olar duşmannıñ tarafına keçecek ediler dep) ve para alamağan soñ yolbaşçılarına olarnı satqın olaraq tanıtqan ediler. Neticede bir çoq tatar Orlov, Kursk, Yekaterina ve Herson güberniyalarına sürgün etilgen edi.
Ekinci sebep olaraq Levitskiy cenk vaqtında körgen zarar içün «maddiy yardım farqını» ayta. Para «adaletsiz şekilde berilgen ve tatarlarnıñ rus ükümetine bağını bayağı üzgen edi».
Ve, elbet de, qırımtatarlar içün ğayet müim bir mesele topraq meselesi olıp qala edi... XIX asırnıñ 50-nci yılları, dep yaza Levitskiy, «topraq mülkiyetini tatarlarnıñ qollarından çekip almaq... qanun oldı»...
(Soñu bar)
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
