Qırımtatar milliy areketi ğayet kütleviy, umumhalq areketidir. Farqlı nesillerniñ adamları qoşulğan edi – em qartlar, em de kiçikler. 1970-inci yıllarnıñ başı – areket faallerine qarşı sert basqılarnıñ devri. 1974 senesi ise yubiley yılı – qırımtatar sürgünliginiñ otuz yıllığı. Bu sebepten uquq qoruyıcılarnıñ areket faallerine ayırğan diqqatı büyük edi. Areket faalleriniñ yaqalavı ve apiske alınması aman-aman er kün olğan edi...
1974 senesi aprel ayında Margilanda tintüvler keçirilgen edi. Bu sefer saba saatlerinde uquq qoruyıcılar işçi Zekki Kadırov ve Rustem Ümerovnıñ evlerinde tintüv keçire ediler. Olarnı Ümerovnıñ balaları – İlmi ve Bekir ve olarnıñ dostu Elver Suleymanov ile beraber şeerniñ militsiya bölügine alıp kettiler.
Mında olarnı bir qaç saat devamında sorğuğa çekip, soy-sopları ketirgen aşnı bermediler. Adamlar açuvlanıp, militsiya binası yanında toplaşmağa başlağan soñ aqşam saat onlarda yaqalanğanlarnı, niayet, azat ettiler...
Rustem Ümerovnıñ balaları – İlmi ve Bekir, em de Elver Suleymanovğa qarşı cinaiy iş açılğan eken. Balalarnı Özbek SSC Ceza Kodeksiniñ 191-4 maddesi boyunca (sovetlerniñ devlet ve cemaat nizamını aqaretlegen yañlış malümatlarnıñ tarqatılması) ve 1974 senesi aprel ayında Margilanda «azırlağan ve tarqatqan» elyazma risaleler içün qabaatlağan ediler. Risalelerniñ mündericesi böyle edi: «Qırımtatarlar! Er biriñiz özüne sual bersin: Vatanımnı sevemmi? Sevseñiz, ne içün susıp oturasıñız? Dedelerniñ qanı Vatanğa çağırmaymı? 44 senesini hatırlañız, suvuq vagonlarda çekişken analarımıznı hatırlañız! Qorantasını tapamağan ağa ve babalarıñıznı hatırlañız! Hatırlañız! Ve bundan soñra susacaq olsañız, bizim sizge Vatan satqını demek aqqımız olacaq! Balalarımız közlerimizge kederlenmeyip ve utanmayıp baqsınlar dep. Bu dünyada er birine tatarlarnıñ belâsı yaqın olsun! QTB».
Bekir Ümerov bunı böyle tarif ete: «1974 senesi men sekizinci sınıfta, ağam İlmi ise onuncı sınıfta oquy edik. Halqımıznıñ sürgünliginiñ otuz yıllığı yaqınlaşqan edi. 1967 senesi sentâbr 5-te çıqqan Buyruq ile bağlı Qırımğa qaytmaq ümüti çoqtan yoq olğan edi. Teşebbüsçiler Qırımğa qaytqan qırımtatarlarğa yapılğan basqı aqqında malümatnı tarqatqan ediler. Qırımtatar meselesiniñ al etilmesi içün imza kampaniyası keçirilgen edi. Margilannıñ yipek kombinatı rayonında yaşağan balalar risalelerni tarqatmağa başladılar. Gruppanıñ ekseriyeti mektebimizniñ yüksek sınıflarınıñ talebeleri edi. Aprelniñ başında İlminiñ risaleler yazğanını kördim ve qoşuldım».
Aprel 18-de balalar risalelerniñ birinci qısmını tarqattılar. Olarnıñ areketler planı yoq edi, olar rayonlarda gruppalarğa bölünmegen, yolculardan qorqmağan ediler. Birisi özleri yapqan tutqalnı sürtken edi, digeri risalelerni yapıştırğan edi...
Risaleler tapılğan soñ – balalar olarnı evlerniñ divarları, tereklerge yapıştırğan ediler, poçta qutularına atqan ediler – Margilan ve Ferğananıñ halq tasiliniñ şeer bölükleri mekteplerde kontrol diktantını keçirip, KGBge berdiler. Yazılar qıyaslanğan ve bu işte tecribeli ocalar keçirgen «samimiy» subetlerden soñ on iş saylandı ve olarnı risalelernen beraber Taşkentniñ ilmiy institutına yazışınaslıq teşkerüvine yolladılar.
Bundan soñra da balalar risalelerni azırlamağa devam etken ediler. Aprel 28-de olarnı kene de tarqattılar. Soñra Margilanda bir aftadan berli gece saatlerinde adiy vatandaşlar olaraq operativ gruppalarnıñ çalışqanı belli ola.
1974 senesi aprel 30-da saba Ümerovlarnıñ evine on uquq qoruyıcı kelip, tintüv keçirecegini bildirdiler. O gece, tintüvden bir qaç saat ögüne, olarğa Samarqanddan Enver Ömerov musafirlikke keldi. Onı da şeklengenler cedveline kirsetip teşkerdiler. Mektep malzemelerini yahşı etip baqtılar. Qalem, qarandaş, defterlerni alğan ediler. Kopiya yapqan kâğıtlarnı taptılar. Olarnıñ bir qısmı yañı edi, lâkin çeşit maqsatlar ile qullanğan kâğıtlar , risalelerniñ kopiyasını yapqan kâğıtlar da bar edi. Qıdırğanını taptılar...
Bekir Ümerov hatırlay: «Taqiqatçılardan biri Boris Çiçibabinniñ şiirinden soñki satırnı aytqan edi – «...Tatarlarnıñ belâsı yaqın...», «QTB» yazımıznı «qırımtatar belâsı» olaraq aydınlattılar». «Teşkilâtıñız qırımtatarlar içün angi belânı azırlay?», – dep qıçırğan edi o. Men 30 yıl evelsi qırımtatarlarnıñ başına belâ kelgenini añlattım, «QTB» ise «Qırımtatar balaları» olğanını ayttım. Menim aytqanlarıma esaslansaq, büyük reberni qıdırmağa acet yoq. Lâkin o, kendi versiyasını begenip, bunı toqtamayıp tekrarlağan edi».
İlmi Ümerov ve Elver Suleymanov qabaatlı olaraq qayd etilgen risaleler işiniñ mahkemesi bir qaç kere lâğu etilgen edi. Mahkeme keçirilecek er seferinde binanıñ yanında bir sıra adam toplaşqan edi, areketniñ faalleri elinden kelgeni qadar balalarğa qoltutmağa tırışqan ediler.
Ösip yetken soñ olar qırımtatar milliy areketiniñ saflarına qoşulıp, öz halqınıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklev yolunda faaliyetine devam ettiler
Bekir Ümerovğa nisbeten qabaat toqtatılsa da, prokuror onıñnen bağlı vesiqalarnı Bekirni çağına yetmegen cinayetçiler içün apiske qoymaq qararı ile beraber şeerniñ icra komiteti yanındaki çağına yetmegenlerniñ işi boyunca komissiyağa teslim etti. Gençniñ ana-babasını çekiştirmege başladılar...
Balalarğa qarşı cinaiy iş kene de neticesiz oldı ve Margilan milliy areketiniñ faalleri şunı qayd ettiler: «İş qapatılsa da, mekteplerde qırımtatarlarnıñ milletke köre ayırımı al etilmedi. Halqımıznıñ talaplar mahkemeje, vilâyet komitetleri ve KGB, genç cinayetçiler komissiyalarda degil, firqanıñ reberligi tarafından acele al etilmek kerek. Narazılıqnıñ bir de bir şekline qoltutmaq ya da qarşı çıqmaq mümkün olğanına baqmadan, o, halqqa qarşı cinayetke esaslana ve halq ve devlet duşmanlarına aittir».
Siyasiy esnasnıñ genç faalleriniñ ömürinde olğan bu vaqia olarnı qorqutmadı, aksine, ilerideki küreş içün ilham berdi. Ösip yetken soñ olar qırımtatar milliy areketiniñ saflarına qoşulıp, öz halqınıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklev yolunda faaliyetine devam ettiler...
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası