Qırımtatar medeniyetini bilgen tarihçı ve sanatşınaslardan çoqusı öz icadiy işi üzerinde tüşünip oturğan insannı aks etken bu eski fotonı tanıy… Belli, unikal usta Amet Kalafatovdır – ressam, silâcı, sülâle başı.
Şusı belli ki, usta Amet Kalafatov Qarasuvbazarda doğdı. Amma doğuv tarihı boyunca çeşit fikirler bar. «Qırımtatar medeniyet erbapları» luğatına köre Kalafatov 1880 senesi yanvar 8 künü, Qırım etnografı Polina Çepurinanıñ 1930 ss yazğan maqalesine binayen, 1870 senesi doğğanı bildirile. Zemaneviy qaynaqlardan büyük bir qısmı – 1860 senesini qayd ete, atta 1850 senesi doğğanı aqqında aytqanlar bar.
Böyle bir qarışıqlıq bile Kalafatovnıñ irişken yeñişeler miqyasını veXX seneleri qırımtatar medeniyetiniñparlaq vekili olğanını eksiltmey. Öz icadiy faaliyeti devamında divar yazıları, basma, nağış, oyma işleri içün örneklerni uydurdı.
Amet Kalafatovnıñ torunı Asan Galimovnıñ aytqanı kibi, qartbabasınıñ ayatı çeşit vaqialarğa tolu edi. Ailesi Romaniyağa ketip, keri qayta ve Qarasuvbazarda yaşay.
«Ufaq Amet pek yahşı resim çıza edi ve yerli altın tikicileri ve kergefçiler oña kelip, öz işleri içün örneklerni soray edi»,– dey Galimov .
Ametniñ babası demirci ve ekim edi, anası ev hocalığı ile oğraşa, altı balağa terbiye bere edi. Ametni yır, ressamcılıq aveslendire eken. Deyler ki, oğlan o derecede qabiliyetli edi ki, atta mekeptke barmayıp, yazmaq ve oqumaqnı öz başına ögrendi.
Qırımda sadef, demir, morj suyegi ve fil tişi ile bezetilgen sandıqlarnıñ sayısı çoq edi. Amet işbu ustalıqnı da ögrenmege başlandı. Bunıñ ile marama, el qapaq, evciyar, uçqur içün nağışlarnı uydura edi. Babası ölgende, Amet on eki yaşında edi, Amet aliyeniñ qonaqbayı oldı. Oğlan demir oymalay edi, birazdan sandıqçı ustahanesine yardımcı olaraq işke kirdi. İstidatlı ösmür aqqında laf belli ressam İvan Ayvazovskiyge barıp yetti. O, gençniñ istiqbalinden o qadar şaştı ki, onı öz utahaanesine davet etti. Amma Ametniñ anası onı qattı musulman adetleri çerçivesinde terbiyelep, oğluna ressamlıqqa ögrenmege izin bermedi. Gençniñ tekrarlanmaz istidatına ürmetini bildirmek maqsadı ile usta oña çoqraq ve Çatırdağnıñ tasviri ile etüdni bağışladı.
«Birazdan, baqır-demir oymalacı olaraq yetişken soñ, bir esli başlı silâcı qartnıñ şegirti ola ve işbu sanatnı da menimsey. Amet Kalafatov altın ve kümüş elementler ile silânı yapa edi. Namlunı bile özü kese edi. Bu işte büyük muvafaqiyetlerge irişti», – dey Kalafatovnıñ torunı Asan.
Kalafatov Qırımda birinci ve Rusiyede birincilerniñ sırasına kirgen ayaqmaşnanı meydanğa ketirdi
Yaş Amet er vaqıt oquy, bilgilerini kenişlete edi – birazdan bir qaç ecnebiy tilni ögrendi, çeşit muzıka aletlerini çala, çoq oquy edi. Deyler ki, Kalafatov Qırımda birinci ve Rusiyede birincilerniñ sırasına kirgen ayaqmaşnanı meydanğa ketirdi. O vaqıt olar endi Avropada peyda olmağa başlağan edi.
Amet mecmualardan birisinde bu eki köpçekli tertibatnıñ resimini kördi. Tabiiy ki, Kalafatovnı paytahttan uzaq küçük şeerçikniñ soqaqlarında bu acayip keşifte körgenler o vaqıt şaşıp qaldı.
Yıllar kete edi, Kalafatovnıñ ustalığı ep ileriley, aqiqiy Usta oldı – demir ve sandıq işinde, ince örnekler ile bezetilgen müteşem silâ, pıçaqlar işinde.
1934 senesi devlet havfsızlıq organları Ametniñ ustahanesini ve aletlerini tutıp aldılar
1920 seneleri qadın ve balaları ile Aqmescitke köçe, Kadiesker soqağında ev ala, qomşu Kantarnayada ise silâ utstahanesini aça. Usta tek Qırım degil de, umumbirlik sergilerinde de iştirak ete edi. Ressamlarnıñ qırım ve umumbirlik birleşüviniñ azası ola. 1925 senesi işleri Pariste keçirilgen Bütündünya halq icadı sergisinde taqdim etile.
1934 senesi devlet havfsızlıq organları Ametniñ ustahanesini ve aletlerini tutıp aldılar. Bahtına, Ametovnı yaqalamadılar, o zaman ise aqiqiaten qorqunç vaqıtlar edi – qırımtatar medeniyet erbaplarınıñ kütleviy yaqalanuv zamanı. Ressam örneklerni renkli qalem, çini merekebi, qalem ucu ile çıza edi. Onıñ mücizeviy örneklerini divarlarnıñ bezetüvinde, nağışlarda qullanalar. Usta elinden çıqqan bir av silâsı şimdi Tula silâ müzeyinde saqlıdır.
«Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ halq ustalarından yetmiş yaşında Amet Kalafatov eñ parlaq, eñ istidatlı edi desek de olur», – zevq ile yaza maqalede belli ressam, atiqiyatçı, etnograf, qırımtatar medeniyetiniñ bilgiri Polina Çepurina 1939 senesi.
Cenk vaqtında, Qırım işğali seneleri, Kalafatov gizlerek partizanlar içün silâ toplay edi. Künlerniñ birinde usta küçük yeudi qızçıqnı qorçalağanı aqqında ikâye saqlandı: azbar qapısı yanında tura eken, qızçıqnıñ anasınıñ közlerini kördi – yeudilerni idamğa alıp kete ediler. Usta Ametov sezdirmeden öz qapısını açtı, anası qızını azbarğa teberti… Soñra qızçıqnı azbarda yaşağan ermenliler qız etip aldılar. Amet Kalafatov Qırımnıñ azat etilmesini körmedi – 1942 senesi vefat etti.
Ustalarnıñ işleri bugün Moskvada Tretyakov galerеуаsında, Sankt-Peterburg Qavmiyat müzeyinde, Paris, Londra, Pekin ve , elbette ki, Vatanı – Qırımda şahsiy toplamlarında saqlıdır. Onıñ ayat işini bala ve talebeleri devam ete – Asan Galimov, onıñ nefis cezveleri ve sandıçıqları qırımlılarnıñ çoqusında bar, nağışçı Safiye Vaapova, ressam Riza Vaapov ve qırımtatar ustalar sülâlesiniñ diger vekilleri.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, PEN-klubınıñ azası
