Bugünde-bugün Qırım tarihınıñ vaqialarına 2014 senesi olıp keçken deñişmelerge köre qıymet kesile... Ukraina akimiyeti Qırımnıñ tamır halqı – qırımtatarlar içün – yapması mümkün olğan, amma yapmağan şeyler meselesi alâ daa qıyın ve pıtraqlı olıp qala. Bugün yarımadanıñ taqdiri bam-başqa olur edi, belki – 23 yıl devamında qırımtatarlarnıñ ukrain Qırımında sesi ve kederleri eşitilse edi...
1991-1992 seneleri qırımtatar milliy areketiniñ tarihında müim vaqialar olıp keçti.
1991 senesiniñ eñ müim vaqiası aq-uquqlarnıñ ğayrıdan tiklenmesi küreşiniñ ileri ketişatını belgilegen Qırımtatar Milliy Qurultayı oldı
Şübesiz, 1991 senesiniñ eñ müim vaqiası aq-uquqlarnıñ ğayrıdan tiklenmesi küreşiniñ ileri ketişatını belgilegen Qırımtatar Milliy Qurultayı oldı. Qurultay 1991 senesi iyün 26-30 künleri Aqmescitte olıp keçti ve tarihqa Ekinci Qurultay olaraq kirdi. Birinci Qırımtatar Milliy Qurultayı 1917 senesi noyabr ayında toplanğan ve 1918 senesi bolşevikler tarafından dağıtılğan edi. Aynı vaqıtta bu vaqialarnıñ bir-birine bağlı olması is etile edi.
1991 senesi iyün 26-da Qurultaynı Teşkiliy komitetniñ reisi Server Ömerov açtı. «Ant etkenmen» qırımtatar gimni yanğırağan soñ ve imam er kesni selâmlağan soñ milliy areketniñ eñ qart iştirakçisi 94 yaşında Mustafa Halilov delegatlarğa muracaat etti.
Ekinci Qırımtatar Milliy Qurultayı bir qaç temel vesiqanı qabul etti – Qırımtatar halqınıñ milliy mustaqilligi deklaratsiyası, Qırım sakinlerine muracaat, Qırımtatar halqına muracaat, Birleşken Milletler Teşkilâtına muracaat, Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginiñ prezidentine muracaat. Qurultay Qırımtatar Milliy Meclisini sayladı. Meclis reisi Mustafa Cemilev oldı.
74 yıldan soñ keçirilgen halq temsilcileriniñ Qurultayı milliy areket ve halqnıñ ğalebe timsali oldı...
SSCB dağıluvı ve mustaqil devletlerniñ ilân etilmesi Meclis reberligi altında olğan qırımtatar milliy areketinden qırımtatar halqınıñ aq-uquqlarını qoruycaq faal areketler yapılmasını talap etken ediler... Olardan biri «Kiyev-92» aktsiyası oldı.
Qurultaydan bir qaç ay keçken soñ, 1991 senesi sentâbr 3-te, qırımtatarlar Ukraina Yuqarı Radası yanında piket keçirip, qırımtatar halqınıñ devletçiligini ğayrıdan tiklemege ve Qırımtatar Milliy Meclisini tanımağa talap ettiler.
Qurultaydan bir qaç ay keçken soñ, 1991 senesi sentâbr 3-te, qırımtatarlar Ukraina Yuqarı Radası yanında piket keçirip, qırımtatar halqınıñ devletçiligini ğayrıdan tiklemege ve Qırımtatar Milliy Meclisini tanımağa talap ettiler.
Piket iştirakçileriniñ maqsadı Ukraina halq deputatlarını Qırımnıñ tamır halqı olğan qırımtatarlarnıñ problemleriniñ al etilmesine celp etmek edi. Piketke qoşulğanlar yarımadada yüz bergen adise-vaqialarnıñ (şu cümleden, Yaşlıq, şimdiki Molodejnoye, qasabasınıñ) fotoresimlerini kösterdiler, aktsiya maqsadlarını añlattılar, Ukraina Milliy Areketi ve Ukraina Cumhuriyet firqası teşkil etken mitinglerde çıqışta bulundılar.
1991 senesi sentâbr 4-te Ukraina yazıcılar birliginde olıp keçken matbuat kontsferentsiyasında Refat Çubarov, Riza Abdullayev ve Mustafa Ablâzov iştirak ettiler.
Ertesi künü aktsiya iştirakçileriniñ Ukraina Yuqarı Radasınıñ Reis muavini Vladimir Grinev ile körüşüvi olıp keçti. O, qırımtatar halqı temsilcileriniñ talaplarına qoltutqanını bildirip, Ukraina Yuqarı Radasınıñ devlet mustaqilligi ve cumhuriyetlerara munasebetler Komissiyasına Meclis Muracaatını ve Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ vesiqalarını baqmağa avale etti.
1991 senesi sentâbr 7-de qırımtatarlar Mustaqillik meydanında piket ötkerdiler. Böyle etip Kiyevniñ bir çoq sakininiñ diqqatı celp etildi, olar piket iştirakçileriniñ talaplarına qayğıdaş olıp yanaştılar. Ertesi künü Refat Çubarov ve Riza Abdullayev Kiyevniñ musulman cemiyetinde körüşüv keçirip, Qırım musulmanları, Qurultay neticeleri, Meclis eyyetiniñ Kiyevdeki maqsadları aqqında tarif ettiler.
Qırımtatarlarnıñ piketi Mariin parkına avuştırıldı, o kün anda Ukraina Yuqarı Radasınıñ Reisi Leonid Kravçuknıñ paytaht sakinleri ile körüşüvi keçirilgen edi. Qırımtatarlarnıñ milliy bayraqları ve levhalar açılğan edi: «Ukraina Yuqarı Radası ve Qırımtatar Milliy Meclisi – masa başına», «Leonid Kravçuk, Qırımda angi halqnıñ devletini qurasıñız?», «Ukraina qırımtatarlarnıñ aq-uquqları ğayrıdan tiklenmegenine qadar mustaqil olamaz!». Piket iştirakçileri ile laf etken Parlament reisi Qırımtatar Milliy Meclisiniñ eyyeti ile körüşmege razı oldı ve tedbirni 1991 senesi sentâbr 13-ke belgiledi.
1991 senesi sentâbr 9-da Ukraina Milliy Areketiniñ Merkeziy idaresi «Qırımtatar halqı aq-uquqlarınıñ ğayrıdan tiklenmesi aqqında» qararnı qabul etip, aşağıdaki maddelerni belgiledi:
1. Qırımtatar halqınıñ Ukraina terkibindeki ana vatanında milliy-territorial cumhuriyet aqqını tanımaq.
2. Qurultay saylağan Meclisni qırımtatarlarnıñ yekâne vekâletli temsil organı olaraq qabul etmek.
3. Ukraina Yuqarı Radasına muracaatta bulunıp, onıñ Qırımtatar Milliy Meclisi ile beraber qırımtatar halqına kelecegini belgilemek aqqınıñ amelge keçirüv tedbirleriniñ teşkil etilmesine imkân bermek, milliy-territorial muhtariyet Qırım sakinleriniñ millet mensüpligine baqmadan, siyasiy, iqtisadiy, medeniy ve diger qanuniy aqlarına riayet etilip, ğayrıdan tiklenmek kerek.
1991 senesi sentâbr 12-de piket iştirakçileri Leonid Kravçuknıñ yardımcıları ile zor bir subetler keçirdiler. Ertesi künü Qırımtatar Milliy Meclis eyyetiniñ Ukraina Yuqarı Radasınıñ reisi Leonid Kravçuk ile körüşüvi olıp keçti. Qırımtatarlarnıñ yüksek organını onıñ reisi Mustafa Cemilev, reis muavini Refat Çubarov, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ Prezidium azaları Refat Appazov, Cülvern Ablâmitov, Server Ömerov, Qırım musulmanlarınıñ qadısı Seitcelil-evendi İbragimov temsil ettiler.
Kravçuk qırımtatar halqınıñ ana vatanına qaytmaq ıntıluvı ve milliy devletçiligini ğayrıdan tiklemek isteklerine qoltutqanını bildirip, onıñ fikirince, ilk evelâ halqnıñ Qırımğa avdet olması kerek olğanını ayttı. Ukraina parlamentiniñ reisi bildirdi ki, devlet qırımtatar halqınıñ keri qaytmasına yardım etecek.
Meclis birinci olıp Ukraina mustaqilligini tanıdı
1991 senesi sentâbr 13-14 künleri Kiyevde Ukraina ziyalılarınıñ Forumı keçirilgen edi. Forum prezidiumına Leonid Kravçuk, firqa ve cemaat-siyasiy teşkilâtlarınıñ reberleri, belli deputat ve uquq qorçalayıcılar, şu cümleden Meclis reisi Mustafa Cemilev saylanğan ediler. Forum reisi İvan Draç Kravçuknıñ çıqışından soñ Cemilevge söz berdi, o, Petro Grigorenko aqqlarını qorçalağan qırımtatar halqı Qurultaynı keçirdi ve yüksek temsil organ olaraq Meclisni sayladı, dep qayd etti. Cemilev dedi ki, Meclis birinci olıp Ukraina mustaqilligini tanıdı.
Rezolütsiyada qayd etildi ki, «Ukraina ziyalılarınıñ forumı qırımtatar halqınıñ ana vatanında milliy mustaqilligini tiklemek aqqına qoltutıp, Ukraina Yuqarı Radasına Qırımtatar Milliy Meclisi ile beraber bu aqnı amelge keçirmege teklif ete. Bu aqnıñ kerçekleşmesi ukrain ve rus ealisiniñ, em de Qırımda yaşağan diger millet temsilcileriniñ menfaatlarını bozmamaqta».
1991 senesi sentâbr 15-te eski Sofiya katedral kilsesi yanında Ukraina mustaqilligi senetine qoltutuv mitingi olıp keçti. Meşur siyasiy liderler ve medeniyet erbapları arasında Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reis muavini Refat Çubarov da çıqışta bulundı. Onıñ ukraince ve rusça yapqan çıqışını er kes «Birlik!» şiarları ile qarşıladı.
Maalesef, bundan soñra bir qaç ay devamında olıp keçken vaqialar qırımtatar meselesiniñ adaletli çezilmesini qıyınlaştırdı...
«Qırım Rusiye ve Ukraina arasında arbiy-siyasiy ve devlet-memuriy davanıñ sebebi oldı», – aytıla Meclisniñ beyanatında. Eki taraf da «Qırım kimniñ» olğanınıñ delillerini ketirip, yarımadanıñ tamır halqı – qırımtatarlarnıñ – ana vatanında kelecegini belgilemek aqqını körmemezlikke urdı.
1992 senesi fevral 16-da Aqmescitte qırımtatarlarnıñ büyük mitingi olıp keçti, onıñ iştirakçileri Qırımtatar Milliy Meclisini «qırımtatar halqına milliy azatlıq oğrunda küreşken halq statusını berip, buña köre areket etmege» çağırdılar. 1992 senesi fevral 18-de Qırımtatar milliy areketi teşkilâtınıñ Merkeziy şura toplaşuvında Ukraina paytahtında qırımtatarlarnıñ büyük narazılıq aktsiyasını keçirmek qararı qabul etildi.
1992 senesi fevral 28-den mart 1-ge qadar Kiyevde Ukraina Milliy Areketiniñ III qurultayı ötkerilgen edi, tedbirge Refat Çubarov ve Riza Abdullayev de qoşuldılar.
Çubarov Qırımtatar Milliy Meclisiniñ mevamını aydınlattı: «Qırım ve Ukraina arasında yahşı munasebetler ve istiqrarlı vaziyet olması içün Ukraina parlamenti qırımtatar halqınıñ kelecegini belgilemek aqqını tanımaq ve Qırımğa mustaqil Ukraina terkibinde milliy-territorial muhtariyet statusını bermek kerek». O, Kiyevde keçirilmesi belgingen qırımtatarlarnıñ aktsiyasını ilân etip, Ukrainanıñ bütün demokratik küçlerini qırımtatar halqınıñ adaletli talaplarına qoltutmağa çağırdı.
Mart ayınıñ ortasında Kiyev şeer şurasınıñ icra komiteti USSC Yuqarı Şurasınıñ 1990 senesi sentâbr 29-ğa ait «Cumhuriyette qanuniyet ve tertip-nizam pekitilmesi boyunca tedbirler aqqında» Qararına esaslanıp, piket keçirilmesini yasaq etti ve Ukraina Yuqarı Radasınıñ binası yanında çadırlarnıñ qoyulmasına izin bermedi. 1992 senesi mart 16-da ise Qırımtatar milliy areketi teşkilâtınıñ Merkeziy Şurası adresine Ukraina Yuqarı Radasınıñ Reisi İvan Plüşçniñ imzası ile telegramma keldi. Anda piketten vazgeçmek ricası bar edi.
Lâkin bu yasaq ve ricalar artıq faydasız edi...
Mart 17-de Kiyevge «Kiyev-92» aktsiyasınıñ iştirakçileri kelip başladılar. Ertesi künü Ukraina parlamentiniñ ögünde tahminen 300 adam, mart 19-da ise aman-aman beş yüz adam toplaşqan edi. Aktsiyanıñ iştirakçileri Meclis eyyeti ile eñ yaqın vaqıtta körüşmek ve Ukraina reberligi tarafından Qırımda qırımtatar halqınıñ milliy devletçiliginiñ ğayrıdan tiklenmesi talabı ile muracaatnı Ukraina Yuqarı Radasınıñ reberligine yolladılar.
Cevap 1992 senesi mart 19-da berilmesi kerek edi...
(Soñu bar)
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
