Mahsus Qırım.Aqiqat içün, «Fikir» rubrikası
Tam bir yıl evelsi esas haber Qırım edi. 2014 senesi mart ayınıñ ortalarında birinci şok keçken edi – yarımadada jurnalistler idare etip başladı. Asırnıñ soñki çerigi devamında diqqatnı celp etmegen Qırımğa apansızdan er şeyni qayd etecek adamlar kerek oldı.
Yañı kerçekler er keske ğafletten kelip çıqqan edi. Fevral 26-dan 27-ge keçer gecesi silâlı adamlar Nazirler şurası ve parlamentni zapt etkende bular Rusiye askerleri olğanına inanğanlar pek az edi. Bazıları, silâlı adamlar Qırım «Berkutı» olğanını tüşündiler, digerleri soñki vaqialar Kiyevniñ yapqan işi olğanına inanğan ediler. Faqat martnıñ başında er şey belli oldı – er şey kerçektir. Oyunlar bitti.
Qırım cebesinde deñişmeler yoq
Rusiye askerleriniñ Qırım şeerlerinde yapqan birinci defilesinden soñ er şey añlaşıldı. Olarnıñ ayrı bir işareti olmasa da, kimse buña qulaq asmadı. Quvanğanlar olarnen foto çıqarmaq içün yanlarına kelgen ediler. Barrikadalarnıñ diger tarafında olğanlar blok etilgen ukrain arbiy bölüklerine aş alıp ketken ediler. O vaqıt Ukrainağa qoltutqanını köstermek imkânı bar edi – kün-künden bu imkân eksilecek.
«Nezaketli adamlarnıñ» çoqusı qayda ketkenini soñuna qadar bilmegen edi. Başta olarnı Novorossiyskke, soñra – Aqyar civarına, o vaqıt artıq zapt etilgen Belbek uçaq alanına alıp kettiler. Bazıları Pskov ava-desant tümeninden ediler, olarğa Ukraina radikalları arbiylerni öldürip, qırımlılarnı da soyup taşlamağa istegenlerini ayttılar. Olar buña inandılar, bunıñnen beraber, yarımada sakinlerini «banderocılardan» qoruğanına da inandılar. Quru yemek aşap, KamAZlarnıñ kuzovlarında yuqladılar. Bunı maña genç Qırım qızları tarif ettiler, işsiz oturğan Rusiye askerleri olarnen bağ qurmağa tırışqan ediler.
Referendumğa bir afta qalğanda «belgisiz silâlı adamlar» soqaqlardan ketecekler. Artıq añlaşıldı ki, Kiyev yarımadanı küç ile almaycaq – «nezaketli adamlarnı» yalıñız teslim olmağan ukrain arbiy bölükleri yanında körmek mümkün edi. Şeerler eskisi kibi yaşamağa başladılar, devlet müessiseleriniñ binalarından ğayıp olğan Ukraina bayraqları ise deñişmeler aqqında hatırlatqan edi. Levhanı yalıñız kelgen «kazaklar» ve «Qırım samooboronasınıñ» iştirakçileri deñiştire ediler – olar, misal olaraq, Aqmescitniñ «Yolbaşçımıznı tiymeñiz» levhası ile Lenin eykeli yanında nevbetçilik yapqan ediler.
Qırım ne istedi
Yarımada Ukraina terkibinde er daim «beyaz qarğa» edi – ruslar ukrainlerden çoq olğan yekâne regiondır (58% 24%-ğa qarşı). Böyle raqamlar meraqlı edi – Donbassta bile bam-başqa vaziyet edi. Lâkin Donbassnı ve Qırımnı birleştirgen bir şey bar edi – «altın devir» kibi sovetler zamanınıñ hatıraları.
Qırımlılarğa köre «sovetler zamanı» – rıqma-rıq tolu şifahane ve plâjlar, üç yüz müessise, inkişaf etken köy hocalığı ve «Zemin seyyaresi nişanıñ» unvanı. Qırım sovetlerniñ sakinine kelişken eñ sıcaq deñiz kurortı olğan edi. Aman-aman aynısı Donbassta da olğan edi – şahtörlarnıñ aylığı yüksek edi, aynı vaqıtta er biri kömür ocağında çalışa bile edi – mında er şey seniñ küçüne bağlı edi. Eki regionnıñ sakinleri içün 1991 senesi Sovetler Birliginiñ yerine kelgen «bir Ukrainanıñ» trizub ile olarnı «içtimaiy altqa» yapıştırğan zamanı.
Mında resmiy Kiyevge iç bir vaqıt inanmadılar – qırımlılar Ukraina Ukrain Sovet Sotsialistik Cumhuriyetine çevirilse, oña razı olmağa azır ediler. Mında sovetler birligini sağınğanlar çoq edi. Ve paytahtta ekinci Maydan başlağanda – eñ büyük nefret Qırımda peyda oldı.
2014 senesi fevral ayınıñ başında Kiyev halqara içtimaiyat institutı regionlardaki tüşüncelerni ögrengen edi. O vaqıt yarımadada cevap bergenlerniñ 41% Ukrainanıñ Rusiye ile birleşmesine qoltutqan edi. Soñra Donetsk (33%), Lugansk (24%) ve Odessa vilâtleri (24%) kete edi. Lâkin adamlar aynıñ birinci yarısında cevap bergen ediler – o vaqıt Yanukoviç daa qaçmağan edi, nişancılar ise «Kök yüzüni» qurşunğa tizmegen ediler. Tahmin etsek, martnıñ başında bu raqam Maydandan qorqqanlarnıñ sayesinde artar edi, dep tüşünmek mümkün. Em de Qırım esasen Rusiye telekanallarını ve «dmitriy kiselövni» seyir etken edi. Başta – «belgisiz silâlı adamlar» özüni tanıtqanına qadar – Qırımda olarğa diqqat ile yanaşqan ediler. Yarımadada cenk istekleri yoq edi ve mındaki esas istek sovetler zamanına ait edi – «cenk olmasın yeter». Faqat askerler resmiy şekilde belgisiz qalsa da, amma laf etkenleri «rusiyelilerniñ aktsentine oşağanı» belli olğan soñ, diqqat quvançqa çevirildi. Qırım statusı aqqında «referendumğa» qadar yerli sakinlerniñ çoqusı regionnıñ vatandaşlığını deñiştirmek ğayesi ile yaşadı.
Belki de buterbrod?
Şimdi tarihnı gizli-gizli deñiştirmek ve yarım asırlıq añlaşmalarnı bozmaq mot oldı. Lâkin coğrafiyanı aldatamazsıñ: 1954 senesi Qırımnıñ Ukrainağa berilmesi ameliy olğan edi.
Yetmiş yıl evelsi ve bugünki künde Qırım Ukraina içün bir yarımada edi. Rusiye içün ise, umumiy quru sıñır olmağanda, tam bir ada edi ve ada olıp qala. Bu sebepten 1954 senesi onıñ USSC terkibine berilmesi ğayet mantıqlı edi – eñ azından «yekâne halq hocalıq kompleksini» meydanğa ketirmek içün.
Aynı vaqıtta region qıyın vaqıtlarnı yaşağan edi. 1944 senesi qırımtatarlarnı Orta Asiyağa sürgün ettiler – cenkte viran etilgen yarımada adamlarsız qaldı. 54-ünci yılnıñ fevral ayına ait qararnıñ sebebi ğayet doğru edi: «Qırım vilâyeti ve Ukrain SSC arasında iqtisadiyat, topraq yaqınlığı ve sıq hocalıq ve medeniyet alâqaları köz ögüne alındı». Tarihiy sebep – Pereyaslav radanıñ 300 yıllığı – tarihiy toplaşuvnıñ stenogrammasında bar edi, lâkin resmiy vesiqalarda öyle de qayd etilmedi.
2014 senesine qadar Qırım infrastruktura ceyetinden bütünley Ukrainağa bağlı edi. Misal olaraq, elektrik energiyası. Qırım 1000 Mvt qullana, öz generatsiyası – 120-150 Mvt. Qalğanını yarımada Ukrainanıñ dört elektrik berüv yolundan ala. Al-azırda Krasnodar ülkesinden Qırımğa elektrik berüv yolunı keçireler – lâkin o bir yıldan soñ azır olacaq ve ihtiyaclarnıñ yalıñız bir qısmını qarşılaycaqtır.
Yarımadanıñ suv teminlevi de 85%-ğa «Ukraina qıtasına» bağlı. Suv 60-ıncı yılları açılğan Şimaliy-Qırım kanalından berile. Keçken sene – kanal qapatılğan soñ – Qırımnıñ şimaliy rayonındaki köy hocalığı aman-aman yoq oldı. Kendi ihtiyaclarını qarşılamaq içün yerli yedekler yeterli, lâkin bağçacılıq ve pirniç aqqında unutmaq kerek.
Gaz meselesi o qadar zor degil – Qırım ihtiyaclarınıñ çoqusını özü qarşılay. Bunıñnen Rusiye tarafından devletleştirilgen «Çernomorneftegaz» ukrain şirketi oğraşa. Lâkin aşayt mahsulatı bütünley ukrain taşıcılarına bağlı. Er kün Herson tarafından beş yüz büyük yük maşinası nevbette tura. Olar olmasa edi, Rusiye malnı avada ketirmege mecbur olacaq edi – deñiz vastaları yeterli degil. Keriç boğazı da er daim çalışmay: furtuna havfı daimiy deñiz alâqalarına imkân bermey. Köpür qurulmağanına qadar öyle de qalacaq. Lâkin onı quracaqlarmı-yoqmı kimse bilmey.
Köbelek semeresi
Referendumdan soñ men Aqmescitten Moskvağa kettim. Yanımda sırb jurnalisti oturğan edi. O, bir dissonansqa raskkelgen edi: Sırbistanda Rusiyege qoltutqanlarını ayttı, lâkin Qırım meselesi Kosovo vaziyetini añdıra. Ağır bir mevzudan vazgeçmek içün yol boyu Birinci cian cenkiniñ yüz yıllıq yubileyi aqqında tarif etken edi. Onıñ memleketinde Avropa Birligi qomşuları cenk başlanmasında farqlı fikir, teşviqat degil, Gavrilo Printsip ve «Mlada Bosna» qabaatlı olğanını tüşüngenlerinden qorqalar. Bu sebepten Belgrad Birinci cian cenkinde sırb milletçileri qabaatlı olmağanını isbatlamaq içün konferentsiya ve simpoziumlarnı keçire. Bizler Ukraina ava toplulığına kirmeyip – Anapa ve Rostovdan – yüz yıldan soñ bütün dünyağa aynısını isbatlaması mümkün regiondan ketken edik.
Pavel Kazarin, Qırım.Aqiqatnıñ közeticisi
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarını aydınlatıp, muarririyetniñ fikirlerini aks ettirmey
