«Beş yıldır icadımnıñ esas mevzusı Qırım ola. İç bir qırımtatarı Qırımsız yaşamaz edi. Tatarlarnıñ bar oluv tamırları bu topraqta saqlana», – bu sözler Avropa edebiyatınıñ klassigi sayılğan yazıcığa ait. Mart 9 künü – meşur qırımtatar yazıcısı Cınğız Dağcınıñ doğğan künü, onıñ ömrü ve yaratıcılıq yolu ğayet uzun edi – yüregi 91 yaşında toqtaldı – 2011 senesi sentâbr 22-de. Cınğız Dağcı ömürniñ büyük qısmını İngilterede keçirdi, anda da vefat etti. Lâkin yazıcı olaraq Türkiyede ğayet belli – bunı baş nazir Recep Tayip Erdoğannıñ mektübi ve vatanda defn etilgen yazıcını soñki yolğa ozğarmağa kelgen turk eyyetiniñ ziyareti isbatlay...
Yazıcı vefat etken soñ bir çoq insan – o, kimniñ yazıcısı edi – dep sorağan edi – turklerniñ ya da qırımtatarlarnıñ.
Bu sualge cevapnı yazıcınıñ özü 1999 senesi aprel ayında bergen edi. «Men eserlerini türkçe yazğan qırımtatar yazıcısı olam», – dep yazdı o, onıñ kitaplarını rusçağa tercime etken professor, filologiya ilimleri doktorı Adile Emirovağa.
Qırımnı pek sevgen Cınğız Dağcı cenkten soñ vatanda olmağan edi...
Orta mektepni Aqmescitte bitirgen Cınğız Qırım pedagogika institutınıñ tarih fakultetine oqumağa kirdi. 1940-ıncı yıllarınıñ soñunda askerlikke çağırıldı, soñra – cenk, esaret, ğurbette yaşav. 1946 senesinden başlap ömürniñ soñuna qadar Cınğız Dağcı Londrada yaşadı.
Onıñ icadiy yolu cenkten evel başlandı – çeşit Qırım neşirlerinde onıñ şiir, ikâye ve oçerkleri qırımtatarca derc etilgen edi. Lâkin ikâye, povest, roman ve hatıralarnıñ müellifi olaraq Dağcı çetelde meşur oldı. «Qorqunç yıllar», «Yurtunı ğayıp etken adam», «Üşügen soqaq», «Genç Temuçin», «Olar da insan edi», «Anama mektüpler» – bular onıñ eserlerinden bazıları. Olar da türkçeden tercime etilmesini bekleyler...
Yıllarnen qırımtatar oquyıcısınıñ onıñ eserlerini oqumaq imkânı yoq edi. 1993 senesi onı ILESAM diplomı ile mukâfatlağan ediler – onı Türkiyeniñ alimler ve yazıcılar cemiyeti türk halqlarınıñ edebiyatına qoşqan issesi içün berdi. Soñra Medeniyet ve sanat saasında tedqiqler cemiyetiniñ mukâfatını qazandı (ESKADER).
1998 senesi İstanbulda onıñ «Hatıralarda Cınğız Dağcı» (Yazıcınıñ kendi qaleminden) öz tercimeiyalınıñ romanı bastırılğan edi. Adliye Emirova tarafından tercime etilgen eser 2003 senesi rusça derc etildi.
Satırlarnıñ çoqusı müellifniñ vatanı olğan Qırımğa bağışlanğan eserni saifelep çıqayıq...
«İç bir qırımtatarı Qırımsız yaşap olamaz edi. Tatarlarnıñ bar oluv tamırları bu topraqta saqlana. Bunı em çar, em de inqilâptan soñraki sovet rejimi yahşı añlağan ediler. Olar Qırımnı elde etken soñ olarnı raatsızlağan «Qırım meselesi» tatarlarnı tamırlarından ayırıp, birden al etilir, dep ümüt etken ediler».
Cınğız Dağcı vatanı – Qırım, semetdeşleri – qırımtatarlar, olarnıñ tarihiy taqdiri aqqında fikir yürsete: «Rus milletçileri asırlarnen «tatarlar» adını yamanlamağa tırışıp, ğarp dünyasına tatarlarnı Orta Asiyadan kelgen agressiv küç olaraq tanıtmağa tırıştılar, qırımtatarlar ise Qırım yarımadasınıñ eñ eski halqı olıp, bulğar, macar ve romanlar kibi şarqiy avropalılar ola. Qadimiy zamanlarda farqlı adlarnı taşığan halq islâmnı qabul etken soñ (hususan on üçünci asırda moğol tatarlarınıñ kelmesinden soñ) Giraylar sülâlesi olğanda qırımtatarlar olaraq belli oldı. Men Qırım hanlarınıñ XVI ve XVII asırlarında Rusiye, Poloniya ve Litvaniya topraqlarına yapqan seferlerinen ğururlanmayım; aksine, eminim, bu seferler qırımtatarlarğa fayda degil, zarar ketirdiler... XVIII asırnıñ soñunda ve XVIII asırnıñ başında bizler Avropa ile beraber inkişaf etip olamadıq, sanayı ile oğraşqan Avropağa alışamadıq, bu da bizni beklegen facialarnı tezleştirdi».
Halqnıñ havfsızlığı, daa doğrusı – onıñ bar olması aqqında laf ketken edi, – dep añlata fikirini Cınğız Dağcı.
«Bizim diniy baqışlarımıznıñ deñişmesine bile keder etkenlerni yoldan çekmek ve halqnıñ kelecegini temin etmek kerek edi; iç olmasa kelecek elli yıl devamında halqnıñ beklemelerini tüşünip, olarnı amelge keçirmege tırışmaq kerek edi. İsmail bey Gasprinskiy kibi şahıslar qırımtatarlar arasında pek keç peyda oldı: facia Rusiyeniñ Qırım işğali ile başlap, Stalin rejimi ile büyük sürgünlikke qadar yetti».
Böyle etip on yıllarnen vatanını körmegen yazıcı Qırım aqqında yaza. O, andan iç bir vaqıt ketmegen kibi Qırım aqqında tüşüne...
Belki de, asret o qadar tesir etken satırlarnı peyda ettire bile: «Qırımtatarlar az olğanlarına ve qarşılarında olğan küçniñ insafsızlığına baqmadan dayandılar. Bugün elli yıllıq sürgünlikten vatanğa qaytqan tatarlar bütün dünyağa kösterdiler: Qırımsız qırımtatarlar olmağanı kibi qırımtatarlarsız da Qırım olmay... 1988 senesi avgust ayınıñ birinci aftası men hastahanege tüşken edim. Dört saat devam etken ameliyatta damar yerine suniy bir müçe qoyulğan edi. Bir qaç kün, belki de, eki-üç aydan soñ, maña yürip olacağımnı ayttılar. Men bahtlı edim. Lâkin yalıñız bu sebepten bahtlı degil edim: o vaqıt başlağan qırımtatarlarnıñ vatanğa avdet olması yüregimni yañarta ve pekitken edi. Qızıltaştaki Gelinqaya dağı, Suvuksu yalısı ve Ayu-Dağnıñ etegi artıq yalñız degil edi, mensiz, lâkin şimdi olar, belki de, menim sesim ve nefesime daa çoq muhtac oldılar. Aytacağım, olar iç bir vaqıt mensiz qalmağan ediler: gurzuflı ve qızıltaşlılar ğurbette, sürgünlikniñ facialı şaraitlerinde yaşağanda olar uzaqtan kelgen sesimni eşitken ediler.
Vatan muqaddestir.
Halq muqaddestir.
Vatannı ğayıp etmemek kerek».
Qırımtatarlar qanı ve ömürinen bunı bütün dünyağa isbatlağan ediler, olarnıñ Qırım oğrunda küreşi sovet imperializminiñ sıñırlarında yaşağan diger halqlar içün parlaq bir örnek edi, – dep bitire müellif.
«Yansılarnıñ» dörtünci ve beşinci tomlarını yazğanda Cınğız Dağcı qırımtatarlarnıñ vatanlarına avdet olmalarından ilham alğan ve teren qasevetke dalğan edi.
«Bu eserlerni yazğanda men de olarnen beraber vatanğa qaytqan edim, olarnıñ yanında Tübya bayırında çadır qurğan edim, olarnen beraber bizni elli yıldır körmegen Gurzuf ve Qızıltaş soqaqlarını dolaşqan edim... Qaytıp kelgen qırımtatarlarnıñ vaziyeti er bir taraftan ğamlı edi. İşsiz. Evsiz. Mektepsiz. Sürgünlikten soñ olarnıñ mezarları yoq etildi, ecdatlarınıñ baş taşları ise dağıtılıp, yol ve binalarnıñ qurucılığına qullanılğan edi; yerli sakinler qırımtatarlarğa qarşı çıqıp, olarnı duşman sayğan ediler; olarnıñ adları tarih işleriniñ saifelerinde silingen edi; «qırımtatar» adı yasaq etilgen edi; olarnıñ ecdatları qurğan evlerinde Rusiye ve Ukrainadan kelgenler yaşağan edi. Er şeyni yañıdan qurmaq kerek edi».
Cınğız Dağcı qaramanlarından birisiniñ laflarına böyle sözlerni qoşa: «Sen ölmeyceksiñ – seni tatar ana doğurdı». Bugünde-bugün yazıcı vatanına kitaplar vastasınen qaytıp kelgenini eminliknen aytmaq mümkün – ve oña nesillerniñ yüreklerinde mıtlaqa yetecek...
Er bir qırımtatarı – yaşağan yerine baqmadan – yazıcı ve vatanperver Cınğız Dağcınıñ bu sözlerinen razı olacaqtır: «Bizim içün Qırım maneviy küçniñ çoqrağı oldı. Qırım olmasa, ayatımıznıñ iç bir manası olmaz edi. Bu sözlerniñ quveti ve accını bizler yıllarnen Qırımsız yaşap is ettik».
Lâkin, yahşı ki, bu kederli vaqıtlar keçmişte qaldı, ve ümüt etemiz ki, iç bir vaqıt tekrarlanmazlar...
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
