Aqmescit – Cumaertesi künü, fevral 21-de, ATR qırımtatar telekanalınıñ yayını adet üzre Halqara Ana tili kününe bağışlandı. Yayın ve levhalar, em de filmlerniñ tercime etilmesine kanalnıñ bütün icadiy ve tehnik resursları sarf etildi. Altı yıldan berli ATR bunıñ kibi usullar ile qırımtatar tiliniñ saqlap qalması ve inkişafı meselesine cemaatnıñ diqqatını celp etmekte.
Saat 10-dan saat 16-ğa qadar telekanalnıñ seyircileri «Ana tili – Vatan tili» telemarafonını canlı yayında seyir etip, aynı vaqıtta onıñ iştirakçileri oldılar. Studiyadaki alıp barıcılar qırımtatar tiliniñ künlik ayatta ve qorantada, mektep ve mektepten aldın müessiselerde qullanması ile bağı mevzularda subetleşmek içün musafirlerni davet ettiler, bundan ğayrı, al-azırda til qullanması ile bağlı qanunlarnıñ hususiyetlerini añlamağa tırıştılar.
Seyirciler canlı yayında telefon etip, studiya alıp barıcıları ve musafirlerine meraqlandırğan suallerni bere bildiler. Leyha müellifleri seyircilerge «Yürekte – Qırım, fikirde – tilim» sözlerinen mesacnı yollap, marafonğa qoltutmağa teklif ettiler.
«Qayd etmek isteyim ki: ATR bu leyhanıñ temelini qoyıp, onı yıl-yıldan adet üzre keçire. Şimdi bütün qanunlar – em federal, em de Qırım Cumhuriyetiniñ – qırımtatar tilini devlet tili olaraq belgiley, demek ki, er şey bu standartlarğa ve statusqa uymalı. Lâkin, ne yazıq ki, bugünki künde bu şey yapılmay. Bizler bunı umumtasil mekteplerniñ işinde is etmeymiz, bizler bunı kütleviy haber vastalarınıñ işinde is etmeymiz», – dep qayd etti telekanalnıñ icra müdiri Şevket Memetov Qırım.Aqiqatqa bergen intervyüsında.
Al-azırda New Yorkta yaşağan Qırımtatar teatriniñ eñ qart aktrisası 97 yaşında Ayşe Dittanova Skype vastası ile yayınğa qoşulıp, sürgünlik yılları ana tilini mekteplerde ögrenmege imkân olmağanda edebiyat eserlerini ezberden ögrene-ögrene ana tilini unutmağanını tarif etti.
Aqmescitte oturğan Kurtmemetovlarnıñ qorantası balalarını ana tilinde terbiye etüv tecribesi ile paylaştı – olarnıñ evinde yalıñız qırımtatarca laf eteler. Alıp barıcılarnıñ balaları rusça bilmeyip, mektepte zorluq çeke bileceklerinden qorqmaysıñızmı sualine olar böyle cevap berdiler: «Bizler qırımtatar devletinde yaşamayıq. Televizorda, yolda, er yerde rus tilini eşitemiz, bu sebepten balalar rusça bilmeycekler kibi bir qorqu yoq».
Telemarafonnıñ musafirleri diger millet vekilleri de oldılar. Genç icracı, qırımlı Dima Manjos yarım yıl devamında qırımtatar yırını ögrenip, ATR telekanalı keçirgen «Tatlı ses» istidatlar yarışında öz muvafaqiyetlerini numayış etti.
Yayınğa telefon etken seyirciler mültfilm ve bediiy filmlerniñ qırımtatarcağa tercime etilmesi müim olğanını qayd ettiler. ATR jurnalistleri azırlağan şaqacı levhalar filmlerniñ qırımtatarca çevirip yazılmasınıñ bazı sırlarını açtı.
«Akimiyet eşitmey»
Filologiya ilimleri doktorı, professor Adile Emirova yıllarnen ilmiy faaliyet ile oğraşıp, qırımtatar tiliniñ qullanılması ve inkişafı meselelerini ögrendi. Lâkin bugünde-bugün, onıñ fikirince, yañı qanunlar olsa da, Qırımnıñ tamır halqınıñ tiline nisbeten munasebet deñişmey.
«Yañı qanunlar bir şeyni deñiştirmedi. Akimiyet bizni eşitmey. Lâkin başqa çaremiz de yoq. Ariza yazmaq, til komissiyalarında iştirak etmek kerek», – dep ayttı alim «Ana tili – Vatan tili» telemarafonında.
Adile Emirovanıñ aytqanına köre, qırımtatar tiliniñ saqlap qalması ana-baba, qartana ve qartbabalarğa bağlı. «Balalarınen er kün evde qırımtatarca laf etmeseñiz, mektep bunı yapamaz. Luğatlar er evde olmalı», – dep qayd etti Emirova.
Qırım müendislik pedagogika universitetiniñ içtimaiy-gumanitar fenleri kafedrasınıñ müdiri, içtimaiy ilimler namzeti, dotsent Refik Kurtseitov şunı qayd etti ki, Qırım Cumhuriyetinde devlet tillerinde tasil meselesini belgilegen qaide-uquq senetleri Rusiyeniñ federal qanunlarına zıt kele.
Qırımtatar cemaatı til aqqlarımıznıñ sıñırlanmasına susıp oturmaycaqRefik Kurtseitov
«Teatr asqıç ile, Devlet şurası ise levha ile başlana. Binada üç tilde levhanı asmaq içün bir yıl beklediler. Rusiye Federatsiyası milliy subyetleriniñ tecribesi bar, biz oña esaslanıp, onı qullana bilemiz. Qırımtatar cemaatı til aqqlarımıznıñ sıñırlanmasına susıp oturmaycaq», – dep ayttı o ATR telekanalınıñ yayınında.
Telekanalnıñ mühbirleri keçirgen sorav neticelerine köre, qırımtatarlar toplu yaşağan rayonlarnıñ sakinleri Qırım mekteplerinde qırımtatarca berilgen tasil keyfiyeti ile memnün degiller: ana tilinde ögretüv saatleri pek az, mektep memuriyetleri balalarınıñ ana tilinde tasil almasını istegen ana-babalarnıñ arizalarını sıq-sıq körmemezlikke ura ya da qırımtatar tilini derslerden soñ fakultativ olaraq ögrenmege teklif ete.
ATRniñ icra müdiri Şevket Memetov yayında qayd etti ki, Qırım tasil nazirliginiñ memurlarına telemarafon davetnameleri yollanğan edi, lâkin cevap öyle de kelmedi. Filologiya ilimleri namzeti, Vernadskiy adına Qırım federal universitetiniñ qırımtatar ve şarq filologiyası fakultetiniñ dotsenti Lemara Selendilini Qırımda devlet tillerini qullanuv meselesinde cumhuriyet Anayasasına riayet etilmemesi açuvlandıra.
Devlet memurları qırımtatar tilinde laf etmek kerekler. Bizler qanun leyhasını («Qırım Cumhuriyetinde tasil aqqında», – muar.) ögrendik ve tevsiyelerimizni berdik, berilgen vesiqada bir çoq yañlışlar mevcut, qırımtatar tiliniñ devlet statusı köz ögüne alınmay», – dedi Selendili.
Telemarafon bitken soñ ATR telekanalınıñ efirini qırımtatarca yayın ve kontsertler devam etti. Seyirciler içün qırımtatarcağa tercime etilgen «Unesennıye vetrom» filmi kerçek bir ediye oldı.
