«Qara deñiz olmasa, Qırım olmasa, Ay-Petri olmasa, yaşamağa ne acet?», – 1971 senesi fevral 1-de bu faniy dünyanı terk etken insannıñ sözleri, özü ise daima aqıllarımızdadır…
Vatanında onıñ şanına abide qoyuldı, coşqun maqale ve kitaplar yazıldı, Vatanınıñ eñ yüksek mukâfatlarına nail oldı. Amet Han Sultan – arbiy uçucı, gvardiya mayorı. Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginiñ nam qazanğan sınavcı-uçucısıdır. Sovet Birliginiñ eki defa qaramanı. Üç Lenin Nişanı, 4 – Qızıl Bayraq Nişanı, Aleksandr Nevskiy nişanı, Vatan cenki nişanı, «İtibar belgisi» nişanı ve altı medal ile rağbetlendirildi. Devlet ve Stalin mukâfatınıñ namzeti oldı.
Amet han Sultan Qırımnıñ acayip köşeçigi – Alupkada – 1920 senesi oktâbr ayında dünyağa keldi. Babası – Dagestanda Tsovkr avulında doğıp, Qırımda yaşay ve mında qırımtatarı Nasibege evlene. Yedi sınıfnı bitirip, Sultan Aqmescitteki demir yol oquv yurtuna kire. Soñra demir yol müessisesinde çilengir olıp çalışa ve aynı zamanda aeroklubda oquy, soñkisini 1938 senesi bitire.
Birinci Kaçinsk arbiy aviatsion mektebini bitirip, küçük leytenant unvanında Kişinöv civarındaki Odessa arbiy okrugınıñ 4-nci qırıcı aviatsion polkuna yollanıla. Mında 1941 senesi iyün 22 künü 4-nci qırıcı ava polkunıñ küçük leytenantı Amet Han Sultan İ-153 qırıcı uçağında bir qaç arbiy uçuşnı etip, cenkni qarşılay. Soñra – Rostov-na-Donu seması,1942 senesi mart ayından 4-nci qırıcı aviatsion polku Yaroslavlde yerleşe. Yaroslavl semasında öz birinci ava ğalebesine irişe.
1942 senesi mayıs 31 künü, ücümler neticesinde ihtiyatsız qalıp, Amet Han «Yünkers-88» duşman uçağını ura. Şu vaqıtta onıñ «Harrikeyn»i yanıp tutaşqan «Yünkers»te qala, amma zembil yardımı ile uçağınıñ kabinasından qurutarıla. İşbu qaramanlığı içün Sultan degerli qol saatı ile rağbetlene.
1942 senesi yaz mevsimi… Cenkte Sovet ordusınıñ qalip çıqacağı beklenile. Eñ eyi uçucılarnı birleştirgen 9-ncı qırıcı aviatsion polku terkibinde Yak-7B uçağında Sultan Stalingrad uruşında iştirak ete. Mında onı kene uralar ve… o kene de zembil yardımı ile qurtarıla. 1942 senesi oktâbr ayında Amet Han 9-ncı seymen qırıcı aviatsion polkunıñ 3-nci ava eskadrilyasınıñ komandanı ola. Cenkniñ soñuna qadar işbu polknıñ terkibinden çıqmay.
Cenk devam ete – Sultannıñ itibarı ise ep artmaqta. Cebede onıñ aqqında coşqun maqalelerni yazalar, cenkniñ tam ortasında o – efsaneviy uçucı, tanılğan mütehassıs.
1943 senesi avgust 24-de 9-ncı Odessa semyan qırıcı aviatsion polkunıñ eskadrilya komandanı, kapitan Amet Han Sultanğa Sovet Birliginiñ Qaramanı unvanı, Lenin nişanı ve «Altın Yıldız» medali berile.
Cenk vaqtında o, 603 arbiy uçuşnı ete, 150 ava uruşını keçire. Resmiy malümatqa köre, cenk devrinde Amet Han Sultan ellige yaqın faşist uçağını urıp tüşüre. Aqiqaten ise işbu sayı daa da büyük edi. O, olarnı… dostlarına ediye ete edi, yani, menim «yıldızım» endi bar, digerlerde ise yoqtır.
Ekinci Sovet Birligi Qaramanınıñ Altın Yıldızı ile gvardiya mayorı Amet Han Sultan 1945 senesi iyül 26-da taqdirlendi.
Cenkniñ soñuna yetkeninden soñ mütehassıs uçucılarnı Yuqarı Baş komandanınıñ avalesi ile akademiyalarğa yollaylar. 1945 senesi avgust ayından Amet Han Sultan Monino Arbiy-ava akademiyasınıñ diñleyicisi ola, faqat oquv oña zor kele edi – tasil eksikligi sebebinden, ve 1946 senesi uçucı ariza yazıp, onı akademiyadan boşatmağa rica ete. Arizasını qabul eteler ve aprel ayında podpolkovnik Amet Han Sultan işten boşatıla. Amma semasız yaşap olamay…
Uçucı zenaatına qaytmağa qolay bir mesele degil edi. Buña sebep – qırımtatar milletidir. Arbiy dostlarınıñ faal yardımı sayesinde 1947 senesi Amet Han Sultan Uçucı-taqiqat institutınıñ sınavcı uçucısı ola.
Allahtan bir uçucı, qısqa müddet içersinde o, ğayet zor sınavlarnı keçirip, eñ eyi sovet sınavcılarınıñ sırasına kire.
1951-1953 seneleri Sultan Sergey Anohin, Födor Burtsev ve Vasiliy Pavlov ile KS uçağınıñ analogını sınaylar. Serbest tüşüvi vaqtında köçürici işletile ve uçaq maqsatqa taba yönele edi. Sınav vaqıtlarında Amet Han Sultan tarafından bir sıra havflı areket yapılğan edi. Bir kere uçaqnıñ köçüricisi birden işlemedi, ve, maşinanı taşlamağan ve ep motornı işletmege çalışqan (o ise endi yerge tüşeyatqan vaqtında işledi) Amet Han Sultannıñ sayesinde mezkür maşina qurtarılğan edi.
İşbu sınavlar içün Amet Han Sultan üçünci kere Sovet Birliginiñ Qaraman Yıldızına namzet olaraq kösterildi.
Generalissimus mukâfat namzetleriniñ cedvelini baqqanda, Lavrentiy Beriya Stalinniñ iş odasında edi. Amet Han Sultan Sovet Birliginiñ Qaramanı yıldızına üçünci kere namzet olaraq kösterilgenini körgen Stalin açuvlanıp: «Tatarnı böyle gizli sınavlarğa kim yolladı?» dep fışıldadı. Beriya, uçucı, ayatına telüke olğanına baqmadan, raketanı qorçalağanını añlattı. Üçünci kere Qaraman Yıldızını Amet Hanğa, tabiiy ki, bermediler – bu endi qarardan ziyade edi. Aks alda Vatan hainliginde qabaatlanğan qırımtatarlarnıñ sürgünligi onıñ, Stalinniñ, şahsiy hatası olğanı belli olur edi. Daiy ise günâhsızdır ve yañılıp olamay edi. Amet Hanğa Stalin mukâfatı ve nişan berildi.
Kâinat programması işlep çıqarılğanda, kosmonavtlarnıñ keri qaytuvı içün hızmet etecek donatuvnı sınamaq vazifesi Amet Han Sultanğa tüşti. 1958-1960 seneleri Sultannıñ reberligi altında kosmonavtlarnıñ birinci taqımı çekisizlikni sezdiler. Kosmonavtlar, şu cümleden Yuriy Gagarin de, Amet Han Sultannı ürmet etip, şaqa tarzında oña «Baba» dey ediler.
1961 senesi sentâbr 23 künü Amet Han Sultanğa «SSCB nam qazanğan sınavcı-uçucısı» unvanı berildi. Ömür devamında o, yüzge yaqın uçaqnı sınap baqtı, semada 4237 saat keçirdi.
Babası lak milletinden, anası ise qırımtatarı olğanda, Amet Han Sultan er yerde qırımtatar olğanını yaza edi. Ayatında «Milletinden vazgeç ve…» – soñra ise nice nimetlerniñ olacağı aqqında laflarnı defalarca eşitken edi. Aynı şu laflar olğan kabinetlerde onıñ – qırımtatarlarnı vatanğa qaytarmaq ricasına: «Sus, seniñ işiñ degil» degen cevapnı ala edi.
«Olarnen subet etkenden Ayğa barıp kelmege daa da qolay» – dey edi Sultan.
Mektep çağında küçük Amet Han: «Vatanımnı ne içün sevem» mevzusında inşa yazmaq kerek edi. Tüşüncelerini gizlemeyip: «Qara deniz, Ay-Petri içün» den yazğan. O vaqıt başqa bir şey yazamaz edi. Eki aldı. Sebebini öyle de añlap olamadı
Nam qazanğan sınavcı-uçucı Aleksandr Şçerbakovnıñ aytqanına köre, Amet Hanğa Frenkistanğa «Normandiya-Neman» polkunıñ yıllığına barmağa musaade etmediler. Bunı Su-9 gizli qırıcınıñ sınavı ile añlattılar. Amma bunıñ aqiqiy sebebeini er kes añlay edi: dagestanlı olsa, bütün meseleleri yoq olur edi. Faqat Sultan iç bir vaqıt halqını satmadı, akimiyetke olğan birinci muracaatlarda onıñ imzaları da bar, semetdeşleri ise – qırımtatarları – Jukovskiydeki evinde er vaqıt qıymetli musafir edi.
«Yol beriñiz» vesiqalı kitapta Amet Han Sultan aqqında öçerk bar. Balalığından bir adise: «Mektep çağında küçük Amet Han: «Vatanımnı ne içün sevem» mevzusında inşa yazmaq kerek edi. Tüşüncelerini gizlemeyip: «Qara deniz, Ay-Petri içün» den yazğan. O vaqıt başqa bir şey yazamaz edi. Eki aldı. Sebebini öyle de añlap olamadı. İnsan aqiqatnı yazdı, aqiqattır. Endi büyük olğan Amet Han Sultan, memleketniñ eki defa Qaramanı, laureat, nam qazanğan sınavcı-uçucı, Vatannıñ yüksek nişanlarınıñ qaç defa kavaleri, bu adiseni izaatlap, böyle dey: – Ne oldı, añlaysıñmı: men o vaqıt umumiy sözlerni bilmey edim. – Şimdi? – Şimdi, ebet, bilem, amma episi bir sevmeyim. Qara deñiz – vatanım. Qırım da – vatanım. Ay-Petri – vatanım. Qara deñiz olmasa, Qırım olmasa, Ay-Petri olmasa, yaşamağa ne acet?».
1971 senesi fevral 1-de Amet Han Sultan salon içine sığğan ve mahsus alet yardımı ile içeri çıqarılğan yañı aviatsion köçüricini sınamaq içün «uçqan ameliyathane»de semağa köterildi. Uçaq sınav zonasına çıqqanda ve uçaq müendisi köçürcini yollamağa başlağanda, radist vazifeniñ başlanuvı aqqında haber berdi. Ameliyathaneden yerge kelip yetken soñki haber edi. Uçaq sazlıqqa tüşti. Erkân maşinanı qurtarmağa çalışa edi – amma neticesiz. O facialı künde olıp keçken vaqia alâ daa açıq-aydın degildir. Çoqusı, şu cümleden mütehassıslar da, Amet Han Sultannıñ tesadüfen ölgenine inanmaylar…
Meşur uçucı Amet Han Sultan Moskvada Novodeviç mezarlığında defn etildi… Moskvadaki mezarı – qırımtatarlarnıñ ep ziyaret etken yeridir. Onıñ adı Alupka, Volgograd, Jukovsk şeer soqaqlarına, Mahaçkala caddesine, Aqmescitte meydan ve aeroklub, Dagestan Cumhuriyeti Kaspiysk şeeriniñ №8 litsey-mektebine berildi.
Babasınıñ Vatanı – Dagestanda – Amet Han Sultan adına ava liman bar. Qırımtatar toplulığınıñ arektelerine baqmadan, onıñ sevimli Vatanı – Qırımda – ava limanına qaramannıñ adını berip olamadılar… Amma, elbette ki, qırımtatar halqınıñ şanlı oğlunıñ tarihı «Haytarma» qırımtatar milliy bediiy filminiñ negizi olğanı tesadüfiy al degildir.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
