Bu künleri qırımtatar medeniyetiniñ parlaq temsilcisi – şair, edebiyatşınas, folklorcı, oca Kerim Camanaqlınıñ yubileyi qayd etile.
Kerim Camanaqlı (kerçek soyadı Reşidov) 1905 senesi yanvar 21-de Kezlev uyezdiniñ Camanaq köyünde Fadme Emiramet qızı ve Abdureşit Tair oğlu Reşidovlarnıñ qorantasında dünyağa keldi. Kerim aileniñ büyügi edi – onıñ daa beş qız ve erkek qardaşı bar edi.
Kerim köy mektebini bitirip, Aqmescitniñ pedagogik tehnikumında oqumağa başlay. Soñra Bağçasaray rayonınıñ Alma-Tarhan başlanğıç mektebinde ocalıq yapa, 1929 senesi ise Aqmescit pedagogika institutınıñ edebiyat bölügine kire.
İstidatlı student instituttan mezun olıp, aynı institutnıñ edebiyat kafedrasındaki aspiranturada qala ve «Qırımtatar halq şairi Şamil Tohtarğazınıñ cemaat-edebiyat faaliyeti» ilmiy işi üzerinde çalışa. Onı 1937 senesi Qazan devlet pedagogika institutında muvafaqiyet ile qorçalay. Amma qıyınlıqlarsız da olmadı – filologiya ilimleri namzeti ilmiy unvanını Kerim Reşidov yalıñız 1940 senesi A.Puşkin adına Qırımnıñ til ve edebiyat ilmiy-tedqiq institutınıñ muracaatı ile aldı. O, 1938 senesiniñ iyün 25-te Yuqarı attestatsion komissiyasınıñ müsbet qararını lâğu etmege rica etti. Qorçalavda Reşidovnıñ qarşısında belli tatar tenqitçisi ve edebiyatşınası Galimcan Nigmati oldı, o vaqıtları onıñ faaliyeti Sovetler birliginiñ İçki işler halq komissariatınıñ (İİHK) nezareti altında edi, 1938 senesiniñ noyabr ayında ise onı apiske alıp, repressiyalarğa oğrattılar. 1925-ten komsomolcı, 1931-den ise kommunist olğan Kerim Reşidov, kene yahşı, böyle acınıqlı taqdirden qurtuldı.
Tezden o, Qazanlı Raşida Üseinova ile evlenip, üç balanı oğlu İldus ve qızları Farida ve Nuriyanı östüre.
1935-1937 seneleri Reşidov-Camanaqlı – Aqmescit pedagogika institutınıñ edebiyat ocası. Bu vaqıtları Qırımnıñ çeşit rayonlarında folklor ekspeditsiyaları onıñ yolbaşçılığında keçe. Bu ekspeditsiyalar ğayet qıymetlidir – mütehassıslarnıñ işi sayesinde halq ağız yaratıcılığınıñ kerçek incileri qayd etile.
1938-1941 seneleri Kerim Camanaqlı qırımtatar folklorını ögrenmege devam ete – Qırım til ve edebiyat ilmiy-tedqiq institutında qırımtatar edebiyatı ve folklorı sektorınıñ üyken ilmiy hadimi olıp çalışa. Aynı bu vaqıttan başlap oña tecribeli alim-folklorcı dep aytsaq, yañılmamız, çünki onıñ tarafından folklor yadikârlıqlarınıñ janr tasnifi yapıla, tedqiqler o vaqıtnıñ eñ yüksek derecesinde keçirile. Şunı da aytıp keçmelimiz ki, folklorcı ocaları Ümer İpçi, Osman Aqçoqraqlı ve digerlerniñ tecribesinden de faydalana edi.
Onıñ qırımtatar folklorı ile bağlı maqaleleri «Yeñi dünya» gazetası, «Edebiyat ve kultura» ve «Sovet edebiyatı» mecmualarında neşir etile. 1930-ıncı yılları alim qırımtatar medeniyetine kirsetilgen büyük isse sayılğan «Çıñlar ve maneler», «Bahtlı halqnıñ yırları», «Masallar» (birinci tom) cıyıntıqlarını derc etti.
Onı şair olaraq da bileler. 1924 senesinden itibaren qırımtatar gazetalarınıñ saifelerinde onıñ şiirleri basıla. Camanaqlı – «Azatlıq yırları», «Anaynıñ yırı» cıyıntıqlarınıñ müellifidir. Onıñ Üsein Şamil Tohtarğazı ve Ümer İpçiniñ icatları aqqında edebiyatşınas maqaleleri «Drujba narodov« («Halqlarnıñ dostluğı») Moskva almanahında peyda ola.
1937 yılında Kerim Camanaqlı Yazıcılar birligine qabul olunğan. Bu devirde onıñ rusçağa tercime etilgen «Qırım şairleri», «Qırımnıñ tatar yazıcıları» cıyıntıqları dünya yüzüni köre. O vaqıt Camanaqlı Jonathan Swiftniñ «Gülliver velikanlar arasında» kitabını qırımtatar tiline tercime ete. Cenkniñ birinci künleri Camanaqlınıñ qorantası diger şairlerniñ aileleri ile beraber Aqmescitten tahliye etilgen edi. Cenk vaqtında onıñ apayı ve eki balası Tataristanda bulunğan ediler. 1941 senesiniñ sentâbr ayından itibaren 1942 senesiniñ mart ayına qadar Reşidov-Camanaqlı 361-inci atıcı polknıñ askeri olaraq çağırıldı, Qırım cebesiniñ Or-Qapı, Keriç, Kuban rayonlarındaki uruşlarda iştirak etti.
Cenkniñ ilk künlerinden başlap Camanaqlı «Qızıl Qırım» ve «Krasnıy Krım» gazetaları ile iş tutqan edi. O, sovet askerleriniñ qaramanlığı aqqında maqale ve şiirler yaza, işğal etilgen topraqlarda qalğan semetdeşlerine muracaat etip, tezden faşizmden qurtulacaqlarını qayd ete.
1943 senesi «Qızıl Qırım» gazetasınıñ arbiy mühbiri olaraq Rostov-na-Donu, Taganrog, Mariupolde cenkleşken Doquzıncı qırıcı ava polkını ziyaret etti. Camanaqlı radio hadimi olıp, Abdureim Altanlı, Şamil Alâdin, Irğat Qadır kibi yazıcılarnıñ çıqışlarını teşkil etken edi.
1943-1944 seneleri «Krasnıy Krım» ve «Qızıl Qırım» gazetalarınıñ saifelerinde onıñ ileride Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı olğan Amet-Han Sultannıñ cesaretligi aqqında «Qanatlı batır» serlevalı öçerkleri derc etile. Bu malümatlar sayesinde qırımtatar halqı semetdeşi, cesür cenkâver uçucısı aqqında bilgi saibi ola.
Kerim Camanaqlı cebeden ağır hasta olıp qayttı, onıñ aqciger yanğısı bar edi, ekimler sağ qalmaycaq, dep qorqqan ediler. Tuvğanlarnıñ qasevetleri ile, o vaqıtları bir yerde olmağan penitsillin hastalıqnı yeñmege yardım etti.
1944 senesiniñ keç baarinde Camanaqlı azat etilgen Qırımğa keldi. Onıñ dairesinde bir şey qalmağan, er şey viran etilgen edi. Medeniyet ve ilimni ğayrıdan tiklemek kerek edi, yañı oquv yılından başlap mekteplerniñ işine başlamaq kerek edi. Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ halq komissarları birliginiñ vazifesi boyunca o Moskvağa yol ala. İş yollanmasınıñ şeadetnamesi bar: «İşbu şeadetname Qırımnıñ tatar tili, edebiyatı ve tarihı ilmiy-tedqiq institutınıñ müdiri Reşidov Kerimge berilip, onıñ Moskvadaki İlimler akademiyası ve Rusiye Sovet Federativ Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Halq Maarif Komissariatına qırımtatar elifbesi ve imlâsında deñişmeler, Qazanğa ise qırımtatar mektepleri içün kitap bastırılması meseleleriniñ al etilmesine yollay». 1944 senesi mayıs 6-da Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginiñ İlimler akademiyasına kelüv qaydı da bar.
Halqınıñ sürgünligi aqqında haberni o Moskvada ögrene. Yollanma şeadetnamesinde Aqmescitke kelüv qaydı yoq, Qırımğa keri qaytmaq imkânsız edi...
1944 senesinden itibaren Kerim Camanaqlı – Özbek Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Halq maarif komissariatı yollağan M.Görkiy Samarqand pedagogika institutınıñ özbek tili ve edebiyatı kafedrasınıñ dotsenti. Bir yıldan soñ qorantasına qavuşmaq içün Tataristanğa köçip kele. 1945 senesinden başlap Yelabuga pedagogika institutında üyken oca, soñra ise dotsent olaraq çalıştı. Üç yıldan soñ edebiyat kafedrasınıñ müdiri olıp, ömürniñ soñuna qadar mında çalıştı.
Sürgünlikten soñ memleketniñ farqlı köşelerinde yaşağan işdeş ve yazıcılar ile bağ yavaş-yavaş qurulıp başlay. 1959 senesi Yusuf Bolat, Raim Tınçerov ile beraber Taşkentte qırımtatar masalları kitabını neşir ete. 1960-ıncı yılları Zaki Nuri ve Eduard Kasimov ile beraber qırımtatar masallarını kazan tatarlarnıñ tiline tercime etip başladı.
Kerim Camanaqlınıñ soñki yılları Amet-Han Sultannıñ ömrü ve cesaretligi aqqında nesir eser yazmaq içün farqlı şeer arhivlerinde keçirildi. Bazı malümatlar Taşkentteki Yazıcılar birligi Qırım bölüginde muzakere etilgen edi. Andan kelgen mektüplerge köre, elyazma anda bayağı vaqıt devamında yatqan edi. «Ayat içün» qaralama elyazması Camanaqlınıñ vefatında soñ qoranta arhivinde qalğan edi. 1970-inci yılları arhivniñ elyazma fondu onıñ apayı tarafından Yazıcılar birligine berildi.
Kerim Camanaqlınıñ 1937 senesi Taşkentte derc etilgen «Dostlarıma» şiirler cıyıntığını da qayd etmeli. Eşref Şemi-zade onı neşirge azırlap, kiriş sözüni yazğan edi. 2005 senesi yazıcınıñ 100 yıllığı munasebetinen filologiya ilimleri doktorı, professor Alfina Sibgatullina onıñ «Eserler» kitabını tatar ve rus tillerinde bastırdı. Kitap Yelabugada az nushada çıqtı. Üç yıldan soñ Aqmescitte Kerim Camanaqlı ve Amet Üsein tertip etken «Qırımtatar halq masalları» kitabı dünya yüzüni kördi.
«Qırımtatar edebiyatınıñ tarihı» aliy oquv yurtlarınıñ kitabında Kerim Camanaqlınıñ icadı bablarnı qaplap aldı, 10-uncı sınıf talebeleri içün «Qırımtatar edebiyatı« kitabında onı 2000-li yılları bastırdılar. İsmail Kerimovnıñ «Qırımtatarca kitap, maqale ve eserlerniñ kitabiyat cıyıntığı: 1618-1944 ss.» (2009) neşirinde bir qaç saife alim ve filologğa bağışlana.
2010 senesi Qırımda Kerim Camanaqlınıñ «Qırımtatar batırı Amet-Han Sultan» kitabı dünya yüzüni kördi.
Kerim Reşidov-Camanaqlı Tataristanda, Yelabugada, 1965 senesi avgust 1-de vefat etti. Tatar mezarlığında defn etilgen. Şeerniñ yañı qısmında soqaqlardan biri Kerim Reşidov adını taşıy. Universitetniñ tatar tili ve edebiyatı müzeyinde yazıcınıñ mirasına bağışlanğan bölük bar.
Ümüt etemiz ki, Kerim Camanaqlınıñ ilmiy işleri yaqın vaqıtta dünya yüzüni körip, qırımtatar medeniyeti hazinesini zenginleştirecek.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
