Bu künleri meşur qırımtatar alimi, filolog, milliy areket iştirakçisi Basır Gafarovnıñ doğğan künü qayd etile.
O, 1907 senesi yanvar 10-da Qırımnıñ Mayak-Salın rayonı Saraymen köy şurasınıñ Beştarım köyünde dünyağa keldi. Genç ekende ana-babasız qalıp, oğlançıq aqrabasında terbiye körgen. Onıñ ömrü qolay olmadı, yaş çağından başlap çalıştı. Lâkin balalıq balalıqtır...
Ana-babasız oğlan oqumağa seve edi – mektepni «alâ baalarnen» bitirdi. Bayağı vaqıt keçken soñ Gafarov ocası Abduraman Barige yazğan mektüpte şunı ayta: «Qıymetli ve unutılmaz Abduraman ocam! Siziñ mektübiñizni alğan soñ onı bir kere degil, beş kere oqup, meni sarıp alğan quvançtan raat oturamay edim. Aman-aman qırq yıl keçti, men ot basqan eski Cavtobe azbarını hatırlayım, dersten soñ azbarda futbol oynağanımnı hatırlap, siziñ sözleriñiz aqılıma kele: «Oğlan, uruvdan qorqma, oyna, közlerini aç». Bunı köz ögüne ketirip, balalığımnı hatırladım ve Siziñ ile qonuşmağa başladım».
1920-lerniñ ortalarında Basır Totayköy köyüniñ pedagogik oquv yurtında oquy. Soñra Voykov adına Keriç madencilik zavodında fabrika zavod oquv yurtında qırımtatar tili ve edebiyatından ders bere. 1934-1941 seneleri firqanıñ Qırım vilâyet komitetinde çalıştı.
Cenkniñ birinci künleri Basır Gafarov cebege çağırılıp, 51-inci Ordu erkânına askerlikke alına. 1941-1942 seneleri o – Kavkaz cebeniñ 51-inci ordu Birinci cebe polku rotasınıñ siyasiy reberidir. 1944 senesi sentâbr ayında hastalıqtan sebep terhis etile.
O, sürgünlikke oğratılmağan qırımtatarlar arasında edi. 1947 senesi dekabr ayından itibaren 1951 senesi mart ayına qalar Sovetler birligi İlimler Akademiyasınıñ tilşınaslıq institutınıñ aspirantı edi. Mında tuvğan qırımtatar tilini ögrenmege devam etip, dissertatsiyanı yazğan edi. Tezden ise oña bir şey añlamağa yardım ettiler, repressiyalarğa oğratılğan bir halqnıñ filologiyası ile bağlı mevzu tasdıqlanamaz ve qorçalanamaz. 1951 senesi Gafarov Sovetler birliginiñ az sayılı türk halqlarından biri olğan «Gagauz tiliniñ tüslenüv sisteması» mevzusı boyunca filologiya ilimleriniñ namzeti ola.
Onıñ ilim yolu muvafaqiyetli ola, lâkin ğurbette qalğan semetdeşlerniñ taqdiri raatsız ete...
1950-lerniñ ekinci yarısından başlap – qırımtatarlardan spetspereselentsı statusı alınğan soñ – qırımtatar milliy areketi başlana. Bundan başlap ve ömürniñ soñuna qadar Gafarov repressiyalarğa oğratılğan halqnıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklev oğrunda küreşkenler saflarına qoşula.
Basır Gafarov akimiyet organlarına qırımtatarlarnıñ vaziyeti ve qırımtatar medeniyeti ile muracaatta bulunğan birinciler arasında edi. Onıñ imzası 1950-lerniñ ekinci yarısında TSK KPSS birinci kâtibi Nikita Hruşçev, TSK KPSS kâtibi Dmitriy Şepilov adına mektüplerde ve «Qırımtatar askerleriniñ muracaatında» mevcut.
Milliy areket faaliyetiniñ birinci neticesi 1956-1957 seneleri yalıñız akimiyetke «muracaat etkenlerniñ» taqip etilmesi degil, milliy medeniyet inkişafı içün atılğan bazı adımlar da oldı (Özbekistanda «Lenin bayrağı» qırımtatar gazetası çıqıp başladı). Gafarov qırımtatar luğatını çıqarmağa ümüt ete edi. O, adaletli bir şekilde «luğat tilimizniñ diger tiller arasında alğan tarih ve yerni kösterecek», dep tüşüngen edi.
Akimiyet qırımtatar meselesini al etmege aşıqmay, daa doğrusı – bunı yapmağa istemey. Aynı vaqıtta milliy areket faaliyeti Gafarovğa yetersiz kibi körüne... 1965 senesi o Abduraman Barige yazıqsınğanını açıq-açıq yaza: «Halqımıznıñ işinen bağlı haberlerni soraysıñız. Bu sual yalıñız Sizni raatsızlamay. İşimiz aqqında haberler yoq: küneş körünmey, ay yarığı ise bizni çetke çeke... Bizler bu işte pek passivmiz. Arzu ve ıntıluv yalıñız lafta, işte degil. Mında beş-on adam meseleni çezemez. Bir çoq adam meraqlanmalı, faal olmalı. Bizler er bir qorantadan üç-beş mektüp yazmasaq, halqımız adından eki yüz biñ mektüp masağa qoymasaq – er kes vatanımızğa qaytmaq istegini özüne köre añlatmasa – bu mesele al etilmez».
Gafarov, qırımtatar ziyalılarınıñ çoqusı kibi, milliy til ve folklornı (ğurbette ve olarnıñ yasaq altında olğanına baqmadan) halqnıñ areketi ve teşebbüsleri ile saqlamaq kerekligini tüşüne edi. Qırımtatar areketinde maarif saası ğayet küçlü edi, oña esasen büyükler qoltuta edi, olarğa sovetlerde resmiy olaraq «avtonomist» ve «milletçi» dep aytqan ediler.
«Bizde er daim – «birlik, birlik, «reabilitatsiyamıznı yapıñız», – lâkin ana-babalarımız ve qartbabalarımıznıñ terbiyesini aşlamasaq, – ne yigirmi, ne de yüz yıl içinde qaytıp olurmız», – dep yaza Basır Gafarov Abduraman Barige yollağan mektübinde.
Alimniñ özü bu printsiplerden iç vazgeçmedi. O, sovetler zamanında eserleri yasaq etilgen ulu qırımtatar cemaat erbabı ve maarifçisi İsmail Gasprinskiyniñ icadını ögrendi. Nizami Taşkent pedagogik institutınıñ qırımtatar fakulteti studentlerine ders bergen edi. 1952 senesinden başlap 1969 senesine qadar Moskva topraq institutınıñ kütüphanesinde çalışa, nefaqağa çıqqan soñ ise – SSSR APN umumiy pedagogikanıñ Nİİ-de çalışa.
Basır Gafarov ömür boyu luğat ve dersliklerni azırladı, Qırım ve qırımtatarlar, atiqiyat, türk halqlarınıñ edebiyatı aqqında malümat topladı. O, 1991 senesi vatanında vefat etip, Aqmescit rayonınıñ Bulğanaq köyünde defn etildi. Alim kendi ilmiy işlerini, şahsiy kütüphanesini Gasprinskiy adına Cumhuriyet qırımtatar kütüphanesine ediye etti.
Basır Gafarov ömürniñ soñuna qadar halqına sadıq oldı, onıñ zengin mirası ise yahşı bir tedqiqni bekley.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
