Ölüm, er kesni birleştirgn bir şey, deyler. Amma, soñki yolğa ozğaruv merasimi bütün cemaatçılıq içün müim olması da mümkün. Zanımızca, 46 yıl evelsi Moskvada yüz bergen vaqialar şimdi de diqqatqa lâyıq.
Noyabr 10 künü 1968 senesi Aleksey Yevgrafoviç Kosterin bu dünyanı terk etti. Bu insan, Stalin tarafından repressiyalarğa oğratılğan «küçük ve unutılğan» halqlarnı qorumaq içün küçüni acımadı. Noyabr 14 künü onıñ cenazesi olğan edi, bu merasim aqiqiy siyasiy mitingge çevirildi.
Kosterinniñ şahsiyeti – bugünde bugün unutılğan olsa da – ep bir diqqatqa lâyıq, kibi fikirdemiz.
Aleksey Kosterin martnıñ 17-nde 1896 senesi Saratov güberniyasınıñ Nijnâya Bahmetyevka köyünde, işçiniñ qorantasında dünyağa keldi. 1917 senesi yanvar ayında bolşevikler firqasınıñ azası olğanı içün apis etilgen edi, Fevral ayınıñ inqilâbından soñ, azat etildi. 1917 senesinden 1922 senesine qadar Şimaliy Qavqaz ve Zakavkazye taraflarında yaşadı. Bolşevikler firqasınıñ vekili, Vatandaşlara cenkiniñ iştirakçisi edi. 1920-nci senelerniñ başında Kosterin - Çeçenistannıñ arbiy komissarı oldı, soñra Kabardinniñ vilâyet komitetiniñ RKFirqasınıñ (b) kâtibi vazifesinde bulundı. 1922 senesinden 1936 senesine qadar Moskvada yaşadı, bediy edebiyat ve jurnalistika saasında çalıştı.
1938 senesi mayıs 6 künü Kоsterin «içtimaiy-telükeli şahıs» olaraq 5 yılğa apis etildi. Müddetni Kolımada keçirdi. 1953 senesi Moskvağa qayttı. Eki yıldan soñ, Sovet ükümeti Yuqarı Şurası tarafından aqlandı, kene de yazıcılar Birligi ve firqada azalıqnı qaytardı.
1960 senesi Moskvada Kоsterin ve dostu, eskiden bolşevik olğan Sergey Petroviç Pisarev etrafında yaşlar toplanıp başladı. 1966 senesi yaşlarğa general Pötr Grigorenko qoşuldı, Kosterinni «dost ve oca» kibi tanıy edi. Grigorenko aytqanı kibi, Kоsterin onı «cezalanğan halqlarnıñ» meselelerinen tanış etti.
1960 senesiniñ ortasında Kоsterinniñ diqqatını repressiyağa oğratılğan - almanlar ve qırımtatarlar celp etti. 1967 senesi o yazğan «Küçük ve unutılğanlar aqqında» maqalesi qırımtatarlar arasında keñiş tarqağan edi.
1968 senesi Kоsterinniñ yüregi yaramadı, bundan soñ, tüzelip olamadı. Hastalıqqa baqmadan, faaliyetni toqtatmadı, bu sebepten yazıcılar Birliginiñ Firqa teşkilâtı oktâbrde onı azalıqtan boşattı. Bir aftadan soñ, o özü Kommunistik firqasınıñ Merkeziy Komitetine mektüp yazıp, firqadan çıqqanını bildirdi. Oktâbr 30 künü Sovet Birliginiñ yazıcılar Birliginden çıqarıldı, bir qaç künden soñ, noyabr 10 künü 1968 senesi – yüregi ebediyen toqtadı.
Aleksey Yevgrafoviç Kosterinniñ 110 yıllığı yubileyi arfesinde torunı, uquq qorçalayıcı Aleksey Smirnov-Kоsterin ile subetleşmege fursat tüşti. Torunı qartbabasını böyle hatırlay edi: «Qartbabam maña diger halqlarğa, öz devletine nisbeten ürmetni aşladı, bu devlette özüni saip olaraq is ete edi. Bu topraqta olıp keçken er şey içün mesülietli olğanını ayta edi…Ta vatandaşlara cenki yılları dostlaşqan çeçenler evimizge sıq kele ediler. O vaqıt bolşevikler aqiqaten de, çarlıq ükümdarlığından azat etken qaramanlar olaraq qabul etile ediler. Onıñ içün olarğа can yürekten davrana ediler. Men, bir kere qartbabamdan, ne içün çeçenler Leninniñ «er halq öz taqdirini belgiley bile» vasiyetini qullanmayıp, Sovet birliginden ayırılmaylar, dep soradım? Qartbabam böyle cevap bergen edi: «Pıtraqlı bir mesele. Kim ve qayda ketecegini ögrenmek kerek? İşçilerge iç bir yerge ketmek kerek degil de!»… İşte, bütün adaletsizlikke bir cevap bar edi. Bunı qartbabam yetekçilerden istep, talap etti. Olarnı yaş, dep saya edi, o özü bu inqilâbnı yaptı, yañı devletni qurdı. Hata ve cinayetlerni ise, birlikte tüzetmege azır edi».
Smirnov-Kоsterin hatırlağanı kibi, qırımtatar areketi arasında birinci olıp «Leninniñ» vasiyetinden vazgeçken Mustafa Cemilev edi, «yaş, qoldan basılğan neşirlerni oquğan, Moskvanıñ ileri ketken ziyalılarınen qonuşqan soyu…».
Aleksey Yevgrafoviç Kosterin, qırımtatarlarnıñ arasında büyük ürmet qazanğanı belli.
Aleksey Yevgrafoviç qırımtatarlar oña yollağan mektüplerni muqaytlıqnen saqlay edi. 19 mektep talebesiniñ «Küçük ve unutılğanlar aqqında» maqalesini yollamaq ricasına müellif böyle cevap berdi: «Maqalemni… üykenlerden sorañız. Qolaylıqnen taparsıñız». 1968 senesi Moskvada qırımtatarlar Aleksey Kоsterinniñ 72 yıllığı yubileyi munasebetinen «Altay» musafirhanesinde tedbir azırlağan ediler. Amma, hastalıq sebebinden uquq qorçalayıcı kelip olamadı. Onıñ yerine dostu, Pötr Grigorenko çıqışta bulunğan edi. Bu vaqia uquq qorçalayıcı areketiniñ tarihında ayırı yer tutmaqta.
Şimdi közüm ögümde 40 yıllıq vesiqa tura. Bu vesiqada şu aqşam tebirde bulunğan qırımtatarlarnıñ biri aytqan sözleri yazılğan. Onda: «Rusiyeniñ vicdanını Kоsterin ve meslekdeşleri-demokratlar temsil eteler. Olarnıñ yardımınen halqımız milliy areketke daa yañı unsurlar qoşa, ve bu, küreşimizni yengilleştirir, ğalebege yaqınlaştırır. Eminim, Rusiyeniñ şanı A.YE. Kоsterin kibi insanlarnıñ sayısınen belgilenecek».
Tedqiqatçı Gennadiy Kuzovkin Aleksey Kоsterinniñ qırımtatarlarnıñ meselesinen bağlı Moskvadaki «Memorial»nıñ ahivinde bulunğan vesiqalarnı ögrendi ve bu kibi neticeler çıqardı.
1967 senesine qadar Kоsterinniñ vesiqalarında qırımtatarlar añılmay. Bu meselenen bağlı ilki mektüpni S.P. Pisarev L.İ. Brejnevge 1965 senesi yanvarde yazğan edi. Bu mevzuda daa bir mektüp Sovet Birligi Nazirler Şurasınıñ reisi A. Kosıginge yollanılğan edi. Kosıgin Parijde çıqışta bulunıp, Sovet Birliginde bütün halqlarnıñ aqları musaviy, dedi. Mektüp müellifi, bu laflarğa cevap olaraq, qırımtatarlarnıñ aqları ale daa tiklenilmedi dep yazdı. Tedqiqatçınıñ fikirince, mektüpni S.P. Pisarev yolladı, daa bir müellifi Kоsterin olması mümkün edi.
1968 senesi Sovet ükümetinde demokratik areketi gür inkişaf etken yılı sayıla. Kosterinniñ uquq qorçalayıcı faaliyeti ölüm ile toqtatıldı. Amma, onıñ cenazesi bile, büyük emiyetke maliktir. Pravoslav yazıcısı ve dissident Anatoliy Levitin-Krasnov «Rodnoy prostor» kitabında böyle yazğan edi: «Aleksey Kоsterinniñ cenazesi aqiqiy numayışqa çevirildi…Akimiyet vedalaşuv tedbirine yol bermeycek oldılar…Moskvada cenaze qılınğanda men yoq edim, Londradan bu aqta eşittirüvni Pskovda radio arqalı diñledim. Moskvağa qaytqan soñ, bütün dostlarım pek tesirlengenini kördim. Pötr Grigoryeviç Grigorenko aytqan sözleri ağızdan-ağızğa bildirile edi.. Onıñ aytqan soñki sözleri aqılımda qaldı: «Ölgen adamnen vedalaşqanda, raat qal, dostum deyler» Men bunı aytamam. Çünki, ep bir meni diñlemez. Ep bir küreşecek. Ekinciden, Alöşa men sensiz iç olamam. İçimdesiñ, qanımdasıñ. Anda da qal. Sensiz yaşalmam. Onıñ içün yuqlama, Alöşka! Şu maşinanı aydamağa istegen hıyanetlernen küreş, Alöşka Kosterin. Biz, seniñ dostlarıñ, senden artta qalmamız. Serbestlik olacaq! Demokratiya olacaq! Qırımda seniñ naaşıñ olacaq!».
Onıñ cenazesi milletlerara dostluqnıñ timsali oldı. Mında em qırımtatarlar, çeçenler, inguşler bar edi, dep yaza A. Levitin-Krasnov. «Olarnıñ umumiy qayğısı, umumiy közyaşları halqlar arasında dostluqnı vesiqa ve añlaşmalardan daa ziyade pekitti. Grigorenkonıñ sözleri krematoriyden tış yañğırap, bütün Moskvada belli etildi, sıñırlardan keçip, bütün dünyanı sarsıttı. Rus halqı qırımlılıarnen dostlaştı, olarğa yardım qolunı eñ eyi evlâdları keçenlerde ölgen yazıcı Aleksey Kosterin ve general Pötr Grigorenko yüzünde uzattı, olar qırımlılar tuvğan topraqlarına qaytmaları içün bütün küçüni berdiler». Müellif yazğanı kibi, Kosterin ve Grigorenko rus halqınıñ şanı ve vicdanını qurtardılar.
Belli dissidentler Larisa Bogoraz ve Yuliy Danielniñ oğlu Aleksandr Daniel Kosterinniñ cenazesinde bulunğan edi: «Ufaq salon adamlarnen tolu edi. Musulman adetlerine köre başında taqiyesi olğan bir qırımtatar minberge çıqıp, bütün halq adından teşekkur sözlerini aytqanını hatırlayım. Halq adından dissidentke teşekkurler. Adden tış bir şey. Grigorenko, Aleksey Yevgrafoviçke naaşı Qırımda olacağını vade etkenini hatırlayım… Dört divar arasında ya da qoldan basılğan neşirlerde oqumağa mümkün olğan sözler birinci kere açıqtan-açıq söylengenine ne qadar quvanğanımıznı hatırlayım. Matem merasimi serbestlik bayramına çevirildi. Faqat, qırımtatarlar vatanına qaytqanlarına baqmadan, cumhuriyetleri tiklenilmedi. Aleksey Kоsterinniñ qabiri de ale daa yoq».
Aleksey Kosterinniñ qabiri kerçekten de Qırımda yoq, amma, Aqmescitte onıñ adını taşığan soqaq bar. Onı tek qırımtatarlar degil de, onıñ semetdeşleri arasında yaşağanını çoq ister edik. Ulu Lao-Tszı doğru aytqan edi: «Ölip, unutılmağan insan, ebediy ayatta qala».
Gülnara Bekirova, tarihçı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün
