Aqmescit – Keçenlerde Rusiye prezidenti Vladimir Putin yaş tarihçılarnen körüşip, Qırımnıñ tarihını «yañıdan yazmağa» kerekligini bildirdi ve Qırım ile Rusiyeni «teren tamırlar bağlağanını» qayd etti. Pütinniñ sözlerine köre, rus halqı çoq asırlar devamında «kendi ruhiy mekânı»nı bulmaq içün küreşe. Rusiye prezidenti Kiyevli Rus meselesini köterdi: «Vladimir knazâi Hersoneste çoqundı, soñra bütün Rusni çoqundırdı. Hersones nedir – Aqyardır. Qırım, Aqyar, Hersones içün küreş çerçivesinde, devlet temelinde ve ruhiy qaynaqlar arasında ne qadar çoq bağ olğanını añlaysıñızmı?». Aytqanına köre, rusiyeli alimler Qırımnıñ tarihını yazmaq kerek. Rusiye prezidenti aytqan er şey kerçek olmağanı belli, bunı mütehassıslar bir qaç kerek tasdiqlağan ediler. Amma, bu yerde eki şey müim: Qıım tarihı ale daa yazılmadımı ve Putinge kendi tarihı nege kerek?
Putin aqiqaten de tarihnı bilmegeni er kes bile, amma bunı köstermege devam ete. Tarihçılar onıñ aytqanlarından küleler, misal içün Novorossiyanıñ merkezi Novorossiysk olğanı, ya da Valday «rus devletçiliginiñ temeli» olğanı içün müimligi, endi ise, Hersones «tarihiy küpel», Vladimir knâziniñ Moskoviyağa munasebeti ve Qırım ile Rusiye arasında «teren tarihiy bağ» olğanı bir çoq mualler doğura. Bunı student aytsa edi, külünçli olur edi, amma 140 million özet silâlı devletniñ yolbaşçısı aytqanda, tek şaşmaq ve yazıqsınmaq qala.
Putin özüniñ aqqında tarihler yazmağa istey
Rusiye prezidentiniñ yañı teşebbüsini añlamaq içün qırımlı tarihçilerge muracaat etip, Qırımnıñ tarihiy daa zılmadımı, dep soradım. Subetdeşlerimden biri, adını gizlemege rica etti, çünki «raat çalışmağa bermezler», böyle dedi: «Bir atalar sözü bar «Başıñız belâğa qaldı, çünki sizniñ tarihıñıznı ğalipler yazacaqlar!».
«Putin içinden duya, Qırım ve Ukrainada tam ğalebeni elde etmedi, onın içün özüni iç olmadım kitaplarda ğalip olaraq tasvir etilgenini istey. Qırımnıñ tarihı yazılmağan degeni de yañlış. Qırım tarihı antik devirinden başlap, bugünki künümizge qadar yazılğan, aydınlatılmağan vaqialar aman-aman qalmadı. Bui ş yüksek seviyede yapıldı ,onıñ içün Qırımnıñ tarihını inkâr etmek mümkün degil. Yalıñız, ayırı qısımlarnı qoşmaq. Sıñırlarnı keñleştirmek kerek olur. Amma, umumen alğanda, Qırımnıñ aqiqiy tarihı endi professional tarihçılar tarafından yazılğan, Putin ise, oña kelişken şeylerni yazdırmağa istey. Faqat, Qırımnıñ tarihı tekmil tedqiq etilgen dep aytmamız, onıñ üzerinde daa çalışmaq kerek, amma, Püti bergen vazifeler ile onı ögrenalmazsñ. Bu iş obyekti olmalı, ve ayırı bir siyasetçiniñ menfaatlarına uymamalı».
Qırım aqqında bir sıra tarihiy kitaplar yazılğan ve keñ tarqatılğan. Misal içün, Franko adına Qırım universal kitaphanesinde Qırım tarihına bağışlanğaan biñden ziyade kitap mevcut, Gasprinskiy adına kitaphanesinde ise, eki biñden ziyade cılt bar.
«Asılında, Qırımnıñ tarihiy mirası büyüktir! – dep ayttı tarihçı. – Moskva, Kiyev, Parij, Londra, Berlin, Tegeran, Bağdad, Şam, Ankara, İstambul, Qazan, Baku, alma-Ata, Tşkent, Bişkek ve diger bir sıra tarih ilimi merkezlerinde Qırım mevzusında biñlerce kitaplar buluna».
Belli qırımlı tarihçı Gülnara Abdullayeva bir sıra tarihiy monografiyalarnıñ müellifidir, bu cümleden o «Qırım hanlığı tarihında küreşler», «Qırım hanlığınıñ altın deviri», «Şagin Giray» tarihiy romannı yazdı. Tarihçı menim ricama seslenip, Qırım tarihı mevzusında edebiyat cedvelini kösterdi – tek rus tilinde eki yüzge qadar kitap bar, qaynaqlarnıñ bir qısımı Qırımnıñ bir de bir devirini aydınlata, amma, ekseriyeti bir qaç asırnı qavrap alğan salmaqlı işlerdir.
Onıñ içün, Putin Qırımnıñ tarihını yazmaq degil, yañıdan yazıp qaldırmağa talap ete! Ve atta, onı nasıl etip tertip etmege ögrete – «bizim içün kelişmegen iç bir yeri qalmasın» dedi. Mağlübiyet yerine, tek ğalebeler olmalı! Amma, Rusiye özü «tarihnı ğayrıdan yazmaqtan» vazgeçkenine baqmadan, bu iş avale etildi. Başqalarına tarihni tiklemege olmay. Rusiye ise, tarihni istegeni kibi deñiştire bile. Başqaları Rusiye tarafından yapılğan sahte tüzetüvlerni ne qadar deñiştirmege isteseler de, Rusiye kene de tarihni yañıdan yazdıracaq, bunıñ episi Putinden evel yapılıp, şimdi de devam etile.
Tarihçılarnıñ fikirince, soñki vaqıtqa qadar, Qırımnıñ bütün devirlerini qaplap alğan iş yoq edi. Amma, bu yıl Sankt-Peterburg şeerinde yaşağan tarih ilimleri doktorı, dünyada belli skandinavist Valeriy Vozgrinniñ dört tomlıq «Qırımtatarlar tarihı» çıqtı. Serlevasına köre, bu kitap bir halqnıñ tarihına bağışlana, amma mündericesine köre, bütün Qırımnıñ tarihını qavrap ala.
Antik devirinden başlap, halqnıñ Ekinci cian cenki devamında milletniñ sürgünliginen yekünlene. Bu aqiqiy tarih endi «başqaları tarafından yazıldı». Yani, Putin keçke qaldı, kitap endi çıqıp, bir qaç neşir etildi, müellifi de tamırları Qırımdan olğan belli rusiyeli tarihçı Valeriy Vozgrin. Onıñ tarihiy işi aqqında söz yürütkende, tarihçılar, Qırımnıñ antik devirinden 20-nci asırğa qadar tarihiy mevzusı qapatıldı, deyler, çünki bu kitap tekmil yazılğan, oña tek ayırı mevzularnı qoşmaq mümkün.
Valeriy Vozgrinniñ ilmiy qaramanlığı
Valeriy Vozgrin 1939 senesi Aqmescitte doğdı, Kezlevde östi. Leningradtaki devlet universitetiniñ tarih bölügini tamamladı. 1977 senesi «Rus – danimarkalılar munasbetleri 1697-1714 ss.» mevzusında kandidatlıq dissertatsiyasını qorçaladı, 1989 senesi «Rusiye ve avropalı memleketler arasında Şimaliy cenk zamanındaki munasebetler (diplomatik munasebetlerniñ tarihi 1697-1710 ss)» mevzusında doktorlıq dissertatsiyasını qorçaladı.
1991 senesi Valeriу Vozgrin Danimarkanıñ Qırallıq ilimler Akademiyasınıñ azası olaraq saylandı, tamam şu yılı Aqmescitte sürgünlikten soñ birinci Meclisniñ azası oldı. 1998 senesinden başlap, "Menşikovskiy institut" İlmiy-tedqiqiy merkezniñ müdiri olıp çalıştı. 2006 senesinden- dotsent, Sankt-Peterburg devlet universitetinde Yañı ve zemaneviy deviri tarihi kafedrasınıñ professorı edi. Valeri Vozgrin 150-den ziyade ilmiy işniñ müellifidir, bu işler Rusiye, Ukraina, Danimarka, Almaniya, Norvegiya, Estoniya, Finlândiya, Türkiye, İtaliyada çıqtı.
Tarihçı aytqanı kibi, kitap üzerindeki iş yigirmi yıldan ziyade devam etti. Şimdiki vaqıtta qullanılğan edebiyatnıñ cedveli 63 saifeden ibaret. Valeri Vozgrin bildirgeni kibi, onıñ esas maqsadı «halqnıñ qolunı onıñ tarihını teslim etmek edi”.
Valeriy Vozgrinniñ, qırımtatarlarğa bağışlanğan birinci işi 1987 senesi çıqqan edi. Bu iş "Qırımtatarlarnıñ tarihiy taqdirleri" kitabınıñ esasına qoyuldı, 90-ncı seneleri çıqıp, ğayet oqunaqlı ve belli kitaplardan biri edi. Kitap er qırımtatar qorantasınıñ evinde buluna edi.
«Mesele şunda ki, eski zamanlardan XX asırğa qadar qırımtatarlarnıñ yazılğan tarihi yoq edi», – dep añlattı o. Kitata, tek qırımtatarlarnıñ degil de, Qıırmnen bağlı er halqnıñ tarihi beyan etilgen. Müellifniñ sözlerine köre, tek tamır halq, onıñ balalıq htırlavlarında saqlanıp qalğan yarımadanıñ eski medeniyetini tiklep olur.
«Men Qırımda yaşağan vaqıtta, 40-ncı yılları, onıñ tışqı körünişi qırımtatarlaşqan edi. Ondan, Qırım- Qırımğa oşamadı, ukrainli de olmadı, añlaşılmağa bir şeyge oşap qaldı. Qırımtatarlarnıñ er angi izini silip almağa tırıştılar, tarihiy hatıranı yoq etmege ıntıldılar, men onı tiklemege istedim», – dey tarihçı. Aytqanına köre, çoq yıllar devamında kitapnı çıqarıp olamadı, sermiya yoq edi.
Kitapnıñ birinci ve nevbetteki neşirleri iş-adamı, ATR qırımtatar kanalınıñ saibi Lenur İslâmovnıñ maliye destegi ile çıqtı. 4 tomluq kitap hronologiya boyunca bölüngen. Birinci kitapnıñ büyük qısımı Qırım hanlığına bağışlana. Ekinci cılttı müellif Qırımnıñ Rusiye imperatorlığı terkibinde bulunğan devirini aydınlattı, üçünci kitapta – sovet deviri aqqında yazıla. Dörtünci kitapta «qırımtatar halqı qanundan tış bulunğan deviri akis olundı başta nemse istilâcıları (oktâbr 1941 s.), soñra sovet qurtarıcılar tarafından».
Rusiyelilerni 1783 ve 2014 senelerniñ vaqiaları biri-birine beñzegeni qorquza
Qırım tarihınıñ tedqiqatçısı Valeriy Vozgrin felekniñ çemberinden keçti, çünki er kitapnıñ neşir etilüvinden soñ, rus yaqlı qurumlar onı yalanlar yazğanında qabaatlay edi. 1997 senesi Qırımnıñ Yuqarı Şurası tarihçı çalışqan Rusiye ilimler akademiyasına atta mektü yollağan ediler, şu mektepte deputatlar, Vozgrin akademiyada çalışmağa lâyıq olmağanını yazdılar.
«Qırımtatarlarnıñ tarihi» dört tomluq kitabı çıqqan soñ, Vozgrin kene de şu «qaramanlarnıñ» öpkelerine nail oldı. Amma, menfiy fikirler, kitapnıñ kerçek olğanını daa bir kere isbatlay, çünki kitapnı yazğanda müellif Qırımnı işğal etken Lassi, Minih, Suvorov kibi seraskerlerniñ qanlı seferlerini de tasvirledi, 1783 senesiniñ işğalini aydınlattı, Rusiyeniñ 1917 senesine qadar alıp barğan adaletsiz siyaseti, 1930 senelerniñ repressiyaları ve niayet, 1944 senesiniñ sürgünligini tasvir etti.
Qırım muhtar cumhuriyeti devirinde rus yaqlı teşkilâtlar diger milletlerniñ akimiyet, tasil, ticaret, medeniyet, din saalarında ruslar tarafından sıqıştırlğanı aqqında belli etilgende saqına ediler. 1991 senesinden başlap 2014 senesine qadar bütün esas saalarda ruslar çalıştı, bunıñ aqibetinde Qırm işğal etildi, işte tamam 1783 senesi olğanı kibi, arbiy küç, qaparcılıq, yalan ve boş vadeler qullanıldı.
Qırımnıñ nasıldır ilimi cemiyeti, 4 tomluq kitap çıqqan soñ, Sankt-Peterburgğa yazğan edi: «Vozgrinniñ işi tek bir maqsadnen yazılğan: ruslarnıñ tabiiy basqıncı tabiatı sebebinden qırımtatarlar ile munasebetleri kergin olğanını isbatlamaqtır. Qırımnıñ çoq farqlı tarihı, V.YE. Vozgrinniñ kitabında tek qırımtatarlarnıñ Rusiye ve ruslar arasında olğan zıddiyetini tasvir ete, eki medeniyetniñ munasebetlerinde olğan añlaşılmamazlıqlar – ruslaşma ve basqı ile añlatıla».
Tamam bu netice tarihçınıñ yazğanları doğru olğanını köstere. Rusiye Qırımnıñ tarihında istilâcı degil edimi? Diger milletlerni bastırmadımı, onıñ areketleri qırımtatarlarnı az qaldı yoq etmeycek edimi, sürgünlikniñ esas maqsadı qırımtatarlarnı yer yüzünden silmek degil edimi, çünki sürgünlikte halqnıñ 46,2% ğayıp oldı. Valeriy Vozgrin belki de birinci degil, amma diger tarihçılarğa baqqanda eñ keskin yazıp, ruslarnıñ «belli bir ğayeleri bar, halqnıñ iqtidarı ise, istilâ devamında numayış etile», «içlerinden başqa halqlarnı bastırmaq, ğayıp etmek niyetleri bar», ruslarnıñ istilâiy niyetleri «kütleviy ve yeñilmez» kibi körüne.
Qırımdaki rus teşkilâtlar tatarlarğa qarşı olıp, Qırımnıñ tarihını tolusınen açıqlağan alimni, ruslarğa qarşı olğanında qabaatladılar.Yarımadanıñ işğalini deseklegen «Devlet şurası deputatı» Sergey Şuvaynikov reberliginde «Qırımnıñ rus cemiyetleri kongressi», kitapnıñ «tarihiy ekspertizasını» yaptırmağa talap etti. Amma, ayat özü er şeyni yeri-yerine qoydı – Yuqarı Şura ve rus teşkilâtlarnıñ Kongressi öz devletine hainlik yapıp, istilâcığa qol tuttılar, soñra qırımtatarlarnıñ, ukrainlilerniñ, diger milletlerniñ sıqıştıruvına sebepçi oldılar.
Qırımda tatarlarğa qarşı olğan munasebet 1944 senesi sürgünlikte özüni tolusınen numayış etti. Vozgrin böyle yaza: «Qırımda 1944 senesi rus diasporasınıñ davranışını tek rus olmağanlarğa qarşı olğan kör nefret ile añlatmaq mümkün».
Olds Haksli yazğan edi: «Adamlar tarihten ders alğanları, tarihniñ eñ büyük dersi sayıla». Yazıq ki, tarih Qırımnı iç bir şeyge ögretmedi. 2014 senesi tarih köpçegi daa bir kere alandı, rus teşkilâtlar tarafından teşkil etilgen qırımlılar «Ras-se-seya! Ras-se-seya!» qıçırğanda,diger milletlerniñ til, medeniyet, devletlerni taqip ettiler. Amma, 1944 senesi tekrarlansa, 1954 senesi de tekrarlanır. Qırımlılar buña işanalar.
Mihail Krılatov, qırımlı közetici
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün
