Tunis diger arap memleketlerinden ne ile farqlana? Bu, qaideni tasdiqlağan istisna ya da digerler içün parlaq misal.
Beklenilgeni kibi, bu devlette ötkerilgen parlament saylavlarında - lâdiniy siysiy küçler, ilk nevbette «Tunis çağıruvı» bloku ğalebe qazandı. Ekinci yerde «An-nahda» islam firqası kete, bu küç 2011 senesi tınç inqilâbda ğalebe qazanıp, demokratik ve grajdanlıq cemiyetiniñ inkişafı içün akimiyetten çetleşti.
Mesele nede? «Arap baari» başlağan devlet Tunis ne içün başqacasına areket ete, Mısır ve diger memleketlerden ne ile farqlana?
Birinciden, tarihte şahsiyetniñ rolü aqqında söylemege isteyim. Otuz yıl devamında devlet mustaqil olğanınen onı Habib Burgiba idare etti. Amma, onı Naser kibi diktatrlar degil, daa doğrusı Atatürknen teñeştirmek kerek, bazı yerlerde ise, Nelson Mandelağ oşap kele. O, eyi siyasetçi, inqilâpçı olıp, arbiyli degil edi. Sorbonna mezunı, birinci apayı frenk edi, o özüni avropalı Tunis sakin olaraq duya edi, devleti de Avropanıñ Ğarbınen ve medeniyetinen bağlı olğanını tüşüne edi. Ekinci ciaan cenkine qadar, Burgiba mustaqillik içün küreşti, çoq yıllar Frenkistannıñ apishanelerinde bulundı. Bu insan, Frenkistandan nefret etmek kerek edi. Bunı Almaniyanıñ istilâcı akimiyeti tüşüne edi, Burgiba olarnıñ tayançı olacağına işana ediler.
Amma, Burgiba olarnıñ şaşırttı. Almanlar onı frenk apishanesinden azat etken soñ, «sağ olıñız» dep, antisemitizm ğayesine resmiy olaraq bile qol tutmadı. Romada italyan faşistleri onı tunisliler içün çıqış yapmağa mecbur ettiler, amma, o frenklerniñ zapt etici siyasetine qarşı çıqmağa çağırmaqnen sıñırlanıp, başqa teşviqat yapmadı. Faşistlerniñ yardımınen vatanğa qaytıp, yahşılıq bilmegen kibi, Almaniya devleti mağlübiyetke oğraycağı ve Tunisniñ kelecegi Batı ve AQŞ-nen bağlı olğanını ilân etti.
Tunisniñ birinci yolbaşçısı olıp pek çoq adamnıñ sevgisini qazanğan edi. Otuz yıl devamında devlette islâatlar keçirmege tırıştı. Burgibanıñ ükümdarlığı devamında zemaneviy infrastruktura teşkil etildi, turistik saası ileriledi, diger arap devletlerge baqqanda köy hocalığı da inkişaf etti. Neticede, bütün Afrika boyunca Tunis allı-taqatlı devlet olaraq tanıldı. Burgiba cemiyetniñ orta qaplamını asıl etmege tırıştı, ealini tasil almağa teşviq etti. Şariatnı adliyeden çetleştirdiler, qadınlarğa bir sıra aq berildi.
Amma, Burgiba demokrat degil edi, onıñ gizli politsiyası dissidentlerni apiske taşlay edi, söz serbestligi, toplaşuv ve birliklerniñ teşkil etilmesi tek kâğıtta qala edi. Amma, Burgiba tarafından aybetlegen orta qatlam, şeer yaşları, ziyalılar, frenk edebiyatnı oqup, filmlerni baqıp daa çoq serbestlik istediler.
Tunisniñ çastına baş-nazir Ben Ali aqıldan tayğan Burgibanı akimiyetten davasız çetleştirdi. Qartlanğan ükümdarnıñ soñki istegi islamcılarnıñ sıqıştıruvı ile olarnıñ reberlerini qatil etmege edi. Politsiyanıñ sabıq reberi Ben Ali bunıñ episi qanlı vatandaşlar cenkine çevirilecegini añlay edi. Amma, başqa taraftan, Ben Ali Burgibanıñ yolunı devam etti. Tek ziyalılarğa sıñırlı serbestlik berip, muhalifetke biraz yol açtı. Amma, Tunisniñ yañı elitası içün bu azlıq yaptı. Ben Ali ve onıñ qaparcı tarafdarları soqaq narazılıqları ile yoq etildi.
Devletniñ islam areketi lideri Raşid al-Gannuşi ayırı diqqatqa lâyıq şahıstır. Onıñ mefküresi Büyük Britaniyada yaşağan vaqıtta şekillendi. Diktatorlıq ile küreşke çağırıp, aynı zamanda «zorbalıqnı inkâr etken» islam aqqında arz ete edi. Aman-aman yigirmi yıl devamından vatandan tış bulunıp, tantanalı şekilde keri qayttı.
Biñlerce adamlar onı ava limanında beklep oturdılar. Amma, al-Gannuşiniñ birinci sözleri ve areketleri sebebinden bir çoq adamnıñ közünden qayttı. Devlet bütün akimiyetni oña bağışlamağa azır edi, amma, o onı qabul etmedi, «An-Nahda»nıñ ğayeviy lideri olıp qaldı. Demokratiya, insan aqları ve serbestligi, soñra islam aqqında söz yürüte edi.
O alğışlağan vaqtınca ükümetke eki qadın kirsetildi, birisi hicabnı kiymege istemey edi. Özü de, avropalı insan kibi kiyine. İslam firqalardan Türkiyeniñ İnkişaf ve Kalkınma firqası oña eñ yaqın olğanını ayta. Al-Gannuşi Anayasanıñ qabul etilüvine qol tuttı, devletniñ kanunlarında «şariat» sözü bile kirsetilmedi.
Demek, yaqın kelecekte Tunisni lâdiniy siyasetçiler idare etecekler. İslam areketi tarafdarları ya olarğa qoşulırlar ya da muhalifetniñ yerini alırlar. Amma, Tunisniñ demokratiyası daa pekinmedi.
Bazı lâdiniy erbapları arasında raqiplerni saylavlarda degil de, küç ile yeñmege istegenler bar. Bir qısım siyasetçilerniñ üküm etkenlerden közü qayttı. «An-Nahda» yetekçileri eñ çoq cail avam halq tarafından destekleneler. Amma, er alda, tarafdarlarnıñ isteklerine uymaylar, çünki bunda bir havfnı duyalar. Onıñ içün, al-Gannuşi er kimni razı etmege tırışa.
Daa bir hucur fikir bar: «An-Nahda» firqası «İhvana Müslimin» ve «Yedinaya Rossiya» ile teñeştirsek, asıl radikal degil. Tuniste olıp keçken soñki saylavlar da, eñ açıq, adaletli ve açıq olğanı tasdiqlandı. Diger arap memleketlerinde ise, vaziyet bam-başqa. Rusiyede olğanı kibi.
Andrey Ostalskiy, londralı mühbir ve siyasiy izaatçı
«Fikir» rubrikasında bildirilgen tüşünceler müelliflerniñ noqtai nazarını bildirip, muarririyetnen aynı olmaması mümkün
