Bağçasaray – Bağçasaray rayon devlet memuriyeti yolbaşçısı vazifesini terk etken soñ, İlmi Ümerov birinci intervyüsını Qırım.Aqiqatqa berdi. Yerli qırımtatar qavehanelerniñ birinde keçken subetke, sabıq memur damalı kölmek ve cins kiyip keldi. İlmi Ümerov yapqan areketiniñ sebepleri, rayonnıñ yañı reberi ve ilerideki planlarınen paylaştı.
– İstifa aqqında arizanı ne sebepten yazdıñız?
– Men endi çoq kereler aytqan edim, ve daa bir kere tekrarlarım. Men qırımtatar, Meclis azası olıp, referendumğa qarşı edim, Rusiyeniñ Qırımnı qoşmasına qarşı edim, Qırımnıñ işğaline qarşı edim, diger devlet Ukrainağa istilâ yapqanına qarşı edim. Men, Rusiyede devlet hızmeti ve istifa arasında seçim yapılacaq olsa, ekincisini sayraım dep aytqan edim. Şimdi sentâbr ayındaki saylavlar yaqınlaşa. Saylavlar keçip, meni kerek olmağan bir şahısnı kibi vazifemden boşatqanlarını beklemeyip, özüm kettim.
– Sizge rusiyeli devlet hadiminiñ yeminini qabul etmege teklif etken edilermi?
– Yoq. Keçici müddetniñ bir qaidesi bar, biz ale daa Ukrainanıñ devlet hadimleri olaraq sayılamız, tek kâğıtta elbette. Referendumdan soñ bir qaç adamnı işke alğan edim, olar Rusiye Federatsiyasında yaşap ta, Ukraina devlet hadiminiñ yeminini qabul etken ediler. Küç hızmetleri – prokuratura, UHH (SBU), şimdi ise FHH (FSB) ,militsiya-politsiya olarnıñ episi yañıdan yemin ettiler. Amma, men imzalağan er kâğıt «Rusiye Federatsiyasınıñ böyle-böyle qanunına köre…» sözlerinen başlay, astında da «İlmi Ümerov», dep yazılğan. Bazıda men şaqalaşam: tasavvur etiñiz, 20 yıldan soñ, torun ve balalarıma bu kâğıtnı kösterip, qartbabañız kollaboratsionist edi, dep aytırlar...
Bu vazifede 9 yıl çalışıp, em qırımtatarlarğa, em rayonnıñ diger sakinlerine fayda ketirip olğanımnı tasdiqladım. Siyasiy qararlar olmasa edi, men qalır edim. Amma, şimdi, açıq yüznen yürmek içün kettim.
– Hadimleriñiz içün bu qarar iç beklenilmegen oldı, deyler. Olar istifañızğa nasıl davrandılar?
– Kerçek aytsam, bu aqta er hadimimden soramağa isteyim. Avgustnıñ 18-nde, bazar ertesi künü Baqçasaray rayon devlet reisi vazifesinde soñki toplaşuvımnı keçirdim. Bazıları aqlap ta yiberdiler.
– Rayonnıñ yañı yolbaşçısı kim olacağını bilesizmi?
– Men bilmeyim. Aksönovdan soradım, o, salı künü yañı adamnı taqdim eter, dedi. Kimni – özü daa bilmegenini söyledi.
– İlmi Rustemoviç, aynı zamanda mart ayında siz Qırımnıñ rusiyeli akimetinen işbirlik tutmaq tutmaqnıñ tarafdarlarından biri ediñiz.
– Men şimdi de qırımtatarlarnıñ akimiyet organlarında vazife almalarına qol tutam. Amma, olar bizim temsilcilerimiz olmalı. Şimdi ise, sıñırdan keçtik, bu akimiyet ne olğanını añladıq. Kerçek aytsaq: Ukrainanın 23 yıllıq mustaqilligi içinde qırımtatarlar içün pek az şey yapıldı, qırımtatarlarnıñ aqları Ukrainada da qorçalanmadı.
Biz er daim akimiyetnen davalaşa edik, hususan, Qırım seviyesinde, em de merkeziy akimiyetnen munasebetlerde de meseleler yüz bere edi. Ebet, şeriklerimiz de bar edi, olar bizni añlap, destekley ediler, lâkin, olar er vaqıt azlıqnı teşkil ettiler. Atta, Yüşçenko ükümdarlığı zamanında istegenimizge irişip olamadıq. Bizge çoq qulaq asmay ediler. Er şey içtimaiy-iqtisadiy meselelerniñ çezilüvi, yerleşüv-abadanlaştıruv programması ve bu kibi meselelernen sıñırlana edi. Aman-aman episi memurlar, atta yüksek maqamlarda bulunğan soyları, siyasiy, uquqiy meselelerniñ al etilüvi, muhtar cumhuriyetniñ statusını deñiştirmek kerekligi, tamır halqnıñ tanıluvı aqqında tüşünmey ediler. Bunıñ episi qırımtatarlarnıñ akimiyetke nisbeten menfiy munasebetniñ sebepçisi oldı. Qırım seviyesinde bu pek ciddiy edi. Tamam şu insanlar, evelden qırımtatarlarnıñ ukrain akimiyetine, şimdi ise, Rusiye akimiyetine qarşı çıqqanlarını yazalar. Ve bu sebepten qırımtatarlarnı devletniñ duşmanları kibi sayalar.
– Ne içün Meclis qırımtatarlarnıñ Rusiye Federatsiyası erkânında inkişafını körmey?
– Bu mesele Meclis toplaşuvlarında atta baqılmay edi, çünki 1991 senesi iyül ayında Qurultayda milliy mustaqillik aqqında deklaratsiya qabul etilgen edi. Şu vaqıttan soñ, mevamımıznı iç bir kere deñiştirmedik. Vesiqağa köre, biz Ukraina terkibinde milliy muhtariyetni elde etmege isteymiz. Ve bu qararnı yañıdan baqmaq içün, eñ azı yañı Qurultaynı teşkil etmek kerek.
– Bugün de bugün Ukraina qırımtatarlar içün ne yapa bile?
– Endi yapa. Kün tertibine tamır halqlar aqqında qanun kirsetile, yaqın kelecekte qırımtatar halqınıñ statusı aqqında qanun leyhası baqılacaq. Amma, bunıñ episini 10-15 yıl evelsi yapmaq kerek edi. O vaqıt munasebetler daa eyi ve aqibetsiz olur edi. Şimdi Ukraina er türlü qarar ala bile, amma eñ evelâ qırımtatarlarnıñ telükesizligini tüşünmek kerek. Misal içün, qanun leyhasında, qırımtatarlarnıñ öz taqdirini belgilemek aqqı aqqında yazılsa, Qırımda vaziet kerginleşirmi? Ebet, kerginleşir.
– İstifadan soñ, Meclisteki işiñizni daa faal alıp baracaqsıñız, dep aytqan ediñiz. Siz nenen oğraşacağıñıznı endi bilesizmi? Belki, Çubarov ve Cümilev olmağan vaqıtta, reislik vazifesine keçersiñiz?
– Meclisteki işim aqqında aytqanda, öz rayonımnı közde tuta edim. Amma, kerek olsa, menim statusımnı deniştirseler, maña buyurılğan işni eda etecem. Şimdi ise, 3-4 kün raatlanırım ve Puşkin, 1 soqağına yol alırım (Bağçasaray meclisiniñ ofisi yerleşken menzil – Müel. qaydları.).
– Bir qaç biñ qırımtatarı endi Qırımnı terk etti, şimdiki vaziyette kelecegini mında körmegen yaşlar, iş adamları ketmege devam eteler…
– Men ketmelerine qatiyen qarşı çıqam. Rusiye olsun, Gonduras olsun…Qırımda biz azlıqmız, biri ketse, cemaat-içtimaiy yük bizim ömüzlarımızğa qala. Küç tapıp Qırımda yaşamalımız, alışmaq kerek. Men, misal içün rus pasportlarını alğanlarnı öpkelemeyim. Ketkenlerni ise, qaçaq degil «qaçqan», dep adlandıram. Ömüriñ telüke astında olsa, qaçaq olmaq mümkün. Qırımda, bu kibi tek bir qaç adise yüz berdi, umumen böyle şey yoq. Esasen, özüne yarımadada iş tapalmay, çoqtan köçmekni tüşüngenler bu vaziyetni sebep körip, keteler.
– Çeşit millet ve dinlerge mensüp adamlar arasında munasebetler deñiştimi?
– Bugün adamlarnen qonuşqanda, «qırımtatar – qırımtatar degil» ayıruvnı birden duyasıñ. Maşinalardaki ufaçıq bayraqlarnı alayıq. Er qırımtatar maşinasınıñ camına qırımtatar timsalini yapıştırmağa qarar aldı. Başqaları da tırışalar, olar rus timsallerini qoyalar. Soñki eki-üç ay devamında bu pek közge çarpıp başladı.
Cemiyet ciddiy bölünüvge oğradı. Bu yaramay bir alâmet. Çünki, belli bir sebeplerden peyda olğan bu bölünüv turmuş ayatta davalar aça bile. Qırımda ise, bir çoq siyasetçiler öz saylavaldı programmalarnı qırımtatarlarğa qarşılıq kösterip tertip ete turğanlar. Yani, qırımtatarlarğa qarşı çıqıp, reylerniñ belli bir qısımını qazanmaq mümkün.
– Avgustnıñ 24 – Ukraina mustaqilligi künü. Bu kün siz içün emiyetlimi?
– Bu kün menim içün er vaqıt müim olıp qalacaq, çünki bu, sovet ükümeti dağılğan soñ, qurulğan mustaqil devletniñ işinde men iştirak etken devletniñ mustaqillik künü. Amma, bu künge eki kün qalğanda Qırımda diger, men bellesem tantanalı şekilde qayd etilcek – Rusiye bayraq künü ötkerile. Bu kün menim içün añlaşılmamazlıqlarnen tolu, çünki tedbirlerde iştirak etmeyip, keçirilüvine de qarşılıq kösterip olamamız.
